42
tezligi va o‘yinchilarning harakatlari, texnik usullar
va taktik harakatlarning
takomillashuvi, jismoniy holatning, umuman, sog‘likning darajasiga bog‘li qdir.
O‘yinlar shug‘ullanuvchining organizmiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi. Ta’sir
darajasi o‘yinning davomiyligi va talablari, jamoaning (sinfning)toifasi va boshqa
shartlarga bog‘liq. O‘yinga harakat ko‘nikmalarini majmuali takomillashtirish hamda
jismoniy sifatlarni rivojlantirish vositasi sifatida qarash kerak.
Shug‘ullanuvchining o‘yin va qtidagi harakat faoliyati
nihoyatda rang-barang,
muntazam o‘zgarib turadigan vaziyatlarda bir texnik usl boshqasi bilan almashinaveradi.
O‘yinchining harakatlari,odatda, aniqlik xususiyatiga ega.
O‘yinning avtomatlashgan harakat ko‘nikmalari darajasiga etkazilgan asosiy texnik
usullari o‘yin paytida o‘yinchi faoliyatini yengillashtiradi. Harakatlarning yangi shakllari,
odatda, to‘satdan yuzaga kelib, ong nazorati ostida amalga oshiriladigan avtomatlashgan
texnik elementlarning sintezlanishi natijasi hisoblanadi.
O‘yinlarda mushak faoliyatining jadalligi o‘yinning
davomiyligi va keskinligi,
o‘yinchilar miqdori, maydonning o‘lchamlariga qarab ancha katta chegaralar oralig‘ida
o‘zgarib turishi mumkin. O‘yin jadalligi bilan bog‘liq ravishda vegetativ funksiyalardagi
siljishlar kattaligi ham o‘zgaradi. Ular mo‘‘tadil quvvat bilan bajariladigan ishga xos tarzda
mo‘‘tadil, submaksimal va katta quvvat bilan bajariladigan ishga xos, ya’ni chegaraviy
bo‘lishi mumkin.
YUQS futbol,
basketbol, xokkey o‘yinlaridan keyin 140-160 zarba/daq oralig‘ida
o‘zgarib turadi, qon bosimining maksimal ko‘rsatkichi 180-190 mm sim.ust.gacha
ko‘tariladi. Musobaqa o‘yinlari chog‘ida YUQS 200 zarba/daqiga yetib, undan ham
oshadi.
O‘yinchi-sportchilarda nafas funksiyasining o‘zgarishi ular faoliyatining o‘ziga xos
xususiyatlariga bog‘liq. O‘pkaning tiriklik sig‘imi vaterpolchi va futbolchilarda eng yuqori
darajagacha ko‘tariladi. Gorodokchilar va tennischilarda bu ko‘rsatkichlar ancha past.
43
O‘yinchi-sportchilarning faoliyat chog‘ida kislorod iste’mol qilishi o‘rta va uzoq
masofalarga yuguruvchilarda, chang‘ichi, suzuvchilarda sezilarli darajada kam. Tennischi
ayollarda ushbu ko‘rsatkich o‘yin vaqtida 2l/da q gacha, erkaklarda esa 2,5 l gacha etadi.
Bosh qa sport turlariga ixtisoslashgan sportchilardagi kabi
mahorat darajasi kislorod
iste’mol qilish kattaliklari bilan bog‘liq bo‘ladi.
Musobaqa o‘yinlaridan so‘ngi qon tarkibi va ajratish organlari funksiyalarida jiddiy
o‘zgarishlar yuz beradi. Qonda qand miqdori ortadi, bu organizmning uglevodlarga talabi
pasaygan sharoitda jigarning kuchli safarbarlik faoliyati natijasidir. Siydikda shiddatli
musobaqa o‘yinlaridan so‘ng ancha katta miqdorda (0,65 % gacha) oqsil borligi kuzatiladi.
O‘yinlar bilan muntazam shug‘ullanish ta’sirida analizatorlar faoliyatida jiddiy o‘zgarishlar
ro‘y beradi.Jamoadosh o‘rtoqlar va raqib o‘yinchilarning harakatlarini to‘xtovsiz ko‘rib,
nazorat qilib borish, boshqa o‘yinchilar bilan yakkakurash sharoitida aldash harakatlari,
burilish va h.k. lar bilan bog‘liq harkatlar chog‘idagi to‘pga
egalik qilish texnikasining
mukammalligi ko‘rishi harakat va vestibulyar analizatorlar faoliyatiga yuksak talablar
qo‘yadi.
Ko‘rib nazorat qilish makonda mo‘ljal olishni yengillashtiradi. Mushaklar
sezgisining yuqori darajada bo‘lishi va uning makonda mo‘ljal olishga qiymatli baho bera
bilish bilan to‘ldirilishi harakatlar aniqligini oshiradi.
O‘yinlar bilan muntazam shug‘ullanish ta’sirida ko‘zni harakatlantirish apparati ham
takomillashadi. Maqbul mushaklar muvozanati (ftoforiya) yuzaga keladi, ko‘rish
hajmi
ortadi, ko‘zning elektr sezgirligi bo‘sag‘alari pasayadi, kutilmaganda to‘xtashlar, keskin
burilishlar, sakrashlar, ra qibdan qochishning turli yo‘llari
vestibulyar apparat
retseptorlarining ta’sirlanishi bilan kuzatib boriladi.
Bunda yuzaga keladigan reflekslar nigoh-aylanma harakatlar chog‘ida predmetni
tanib olish va ko‘rib baholash imkonini beruvchi holatda joylashuviga ko‘maklashadi.
