jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Gialoplazmaning submembranali tizimi. Hujayra tashqi appa-
ratining submembrana tizimi faqat eukariotlarda boTib, unda 2 ta
asosiy qism ajratiladi: hujayraning tayanch
qisqarish tizimi va perif-
erik (chekka) gialoplazma.
Tayanch-qisqarish tizimi - mikrofibrillalar, mikronaychalar va
skeletli fibrillyar tuzilmalardan iborat. Fibrillyar tuzilmalar deyarli
barcha eukariot hujayralarda uchrab, tayanch vazifasini bajaradi.
Mikrofibrillyar tuzilmalar tarkibiga aktin, miozin, aktinin, tropo-
miozin oqsiilari kiradi. Bu oqsillar membrana
ostida mikrofilament-
lardan iborat to 'm i hosil qiladi.
Tayanch-qisqarish tizimining yana bir komponenti mikronaycha-
lar.Ulami tarkibi 80% tubulin oqsilidan iborat. Mikrofibrillalar sin
gari mikronaychalar o ‘zi yigTlib va tarqalib turadigan tizim.
Mikrofibrillalar
va
mikronaychalar
plazmatik
membrana
o'sim talarini mikrotukchalar, kiprikcha, xivchinlami hosil qilishda
ishtirok etadilar.
Hayvon hujayralari yuzasida ko‘p uchraydigan o ‘simtalar mik-
rotukchalardir.Ular sitoplazmaning hosilalari boTib plazmatik mem
brana bilan o ‘ralgan bo‘ladi. Qalinligi 100 nm. Ichak epiteliysining
1-ta hujayrasiga 3000 ta mikrotukcha to ‘g ‘ri keladi. Mikrotukchalar
orasidagi plazmatik membrana qismlari zich
glikokaliks bilan toTgan
bo‘lib shu joyda moddalar ichkariga so‘riladi. Vazifasi oxirgacha
o ‘rganilmagan, asosan so‘rish maydoni hajmini kattalashtiradi.
Plazmatik membrana o‘simtalarining yana bir ko‘rinishi kiprik
cha va xivchin. Plazmatik membrana bilan o ‘ralgan bo‘lib, asosida
bazal tanachasi boTgan mikronaychalardan tuzilgan. Diametri 200
nm., uzunligi 200 mkm. Kiprikcha i ta boTsa xivchin deyiladi. Hay
von hujayralarida uchraydi, o‘simliklarda erkak gametalarda hosil
boTadi. Vazifasi harakat.
Har bir kiprikchaning asosida bazal tanacha joylashib u hosil qil-
gan mikronaychalar kiprikchani ichini toTdirib turadi. Har bir kip-
rikchani hosil qilishda 9 ta duplet periferik va 2 ta markaziy mikro
naychalar ishtirok etadi(9x2)+2. Dupletlami markaziy mikronaycha
lar bilan dinein oqsilidan iborat tuzilma bogTab turadi.
Bazal tanachani hosil qilishda 9 ta mikronaychalarning tripletlari
ishtirok etadi (9x3)+0.
47
Bunga plazmatik membrana ustida joylashgan tuzilm alar kiradi.
Bulardan biri glikokaliks boMib, hayvon hujayralarida yaxshi
taraqqiy
etgan, o ‘simlik hujayrasida kamroq uchraydi. Uning tarkibiga mem
brananing periferik oqsillari, glikolipidlar va glikoproteinlar kiradi.
Glikokaliks tashqi muhit bilan aloqada bo‘lgani uchun hujayra tashqi
apparatning muhim resteptorlik vazifasini bajaradi. Glikokaliksning
tuzilishi xar bir hujayra uchun muayyan bo‘lib, takrorlanmaydi, shun-
ga qarab hujayralar bir-birini tanib oladi. Ichak epiteliysi yuzasidagi
mikrotukchalar orasida joylashgan glikokaliks hujayra usti hazm qil
ish jarayonida ishtirok etadi.
Hujayra tashqi apparatining membranausti
tuzilmalariga shun-
ingdek prokariot va o ‘simlik hujayralaridagi hujayra devori kiradi.
Bu tuzilmalaming mahsuloti hujayraning o ‘zida sintezlanib plazma
tik membrana yuzasiga chiqariladi. Bularning tuzilish prinsipi temir-
betonga o ‘xshaydi-elastik asosga karkas tolalar kirib turadi. Tarkibi
polisaxaridiardan iborat. Hujayra devori faqat himoya vazifasini ba-
jarib qolmay,turgor holatni saqlaydi.
Hayvon hujayrasi organizmdan ajratib olinib suvga solib qo‘yilsa
biroz vaqtdan so‘ng hujayra shishib yoriladi, chunki plazmatik mem
brana orqali ichiga suv kiradi. Organizm ichida bu xodisa ro‘y ber-
maydi, chunki u yyerda hujayralararo suyuqlikdagi tuzlar kontsen-
tratsiyasi hujayra ichidagi kontsentratsiyasiga yaqin.
Chuchuk suv havzalarida erkin yashovchi bir hujayrali organizm
lar ham lizislanmaydi (parchalanmaydi). Chunki doimiy ravishda hu
jayra nasosi - qisqaruvchi vakuol ishlaydi. lzotonik muhitda yashov
chi dengiz sodda hayvonlarida qisqaruvchi vakuol yo‘q .
Agarda suvga bakteriya yoki o‘simlik
hujayrasi joylashtirilsa,
uning hujayra devori butun bo‘lsa u lizislanmaydi. Agar maxsus
fermentlar ta’sir ettirib hujayra devori eritilsa shu vaqtning o ‘zida
hujayra shishib yoriladi. Demak, hujayra devori hujayra ichiga ortiq
cha suv kirishidan saqlar ekan. Hujayra ichiga suv kirgan mahalda
hujayra devori taranglashib turgor holat yuzaga keladi va ortiqcha
suv kirishiga to‘sqinlik qiladi.
0 ‘simliklaming hujayra devori ikki komponentdan tuzilgan:
1. Am orf gelsimon matriksi- polisaxaridlar bo‘lmish gemiselly-
