Tezislar oddiy, asosiy va murakkab bo‘ladi.
Asosiy - bu muhim, asosiy qoidalar, manba mazmunini umumlashtiruvchi,
ba’zan xulosa xarakteriga ega bo‘ladi. Iqtiboslardan tuzilishi mumkin, oddiy
tezislardan farqli o‘laroq, ko‘pincha mustaqil ravishda shakllantiriladi.
Sodda - bu asosiy fikrlar, ba’zan konspekt, referatning ajralmas qismi
hisoblanadi. Sodda tezislar har qanday asarda, uning biron bir qismida juda ko‘p
bo‘ladi, asosiylarini esa bir nechta sanash mumkin, bundan tashqari, asarning har
bir qismidan ham ularni ajratib olish mumkin emas. Oddiy tezislarni asarning
barcha qismlaridan, uning umumiy yo‘nalishidan qat’iy nazar, hatto u bilan
dastlabki tanishishda ham ajratish mumkin. Aksincha, asosiy tezislarni butun asar
bilan tanishishdan keyin muvaffaqiyatli tuzish mumkin. Har bir asosiy tezisga bir
nechta (ba’zan juda ko‘p) asosiy tezisni ochuvchi va tushuntiruvchi oddiy tezislar
tuzish mumkin.
Murakkab - ikki turdagi tezisni (sodda va asosiy) o‘z ichiga olgan yozuv.
Murakkab rejada asosiy punktlardan keyin kichik punktlar kelgani kabi, murakkab
tezislarda asosiy tezislardan keyin mazmunini ochib beruvchi, tushuntirib
beruvchi oddiy tezislar keladi.
Tezis turlari
Oddiy
Asosiy
Murakkab
Iqtiboslardan iborat
Mustaqil
shakllantiriladi
Ikki turdagi
yozuvlarni jamlaydi
Tezislar
qisqa shakllantirilgan asosiy qoidalar, muallif yoki ma'ruzachi o'z
ishida yoki nutqida rivojlantirishi, isbotlashi, himoya qilishi yoki rad etishi
mumkin bo‘lgan fikrlaridir.
193
Tezisni qanday tuzish kerak
O‘qishdan keyin qayta o‘qish kerak. Shu bilan birga, matnni (reja yordamida
yoki pastki chiziq yordamida) bir qator qismlarga bo‘linadi.
Keyinchalik, tanlangan matnning har bir qismida uning dastlabki qismlarga
bo‘linganini aniqlagan narsa topiladi; kitobning matnida bu asosiy narsani yozib
qo‘yiladi yoki belgilanadi.
Keyin tanlangan narsalarni yaxshi o‘ylab, uning mohiyatini tushunib,
alohida holatlarni shakllantiradi. Bu tezislar bo‘ladi. Ularni yozib olish mumkin.
To‘g‘ri tuzilgan tezislar bir-biridan kelib chiqadi. Tezislardan biri (birinchi
yoki oxirgisi) umumiy bo‘lib, qolganlarning mazmunini belgilaydi yoki
avvalgilarini umumlashtiradi. Bir qator qoidalarni albatta kitobdagi tartibi
bo‘yicha umumlashtirish shart emas, balki ularni yozuvchi uchun muhim bo‘lgan
mantiqiy aloqalarida birlashtirilishi kerak.
Kitobda kerakli joylarni yozib olishni murakkablashtirmaslik uchun alohida
tezislarni manbaga havola qilingan sahifalarni, shriftlar va qo‘shimcha varraqlarni
asl matn bilan bog‘lash foydali bo‘ladi (hatto kerakli abzatsga, alohida satrga).
Tezislarni boshqa turdagi yozuvlar orasida alohida ahamiyati nimadan
iborat?
Tezislar, boshqa yozuv shakllariga nisbatan, materialni umumlashtirish,
uning mohiyatini qisqa matnlarda berish imkonini beradi. Reja konspekt kabi
o‘quvchini maqola (kitob) muallifini eshitishga majbur qiladi, ko‘pincha bu ijodiy
fikrlashni cheklaydi. Tezislar, aksincha, kitobning (maqolaning) mazmunini ochib
berish, ketma-ketligiga qaramasdan, hatto uning alohida holatlariga qaramay, uni
tushunish imkonini beradi. Hech qanday yozuv doklad yozishga, materialning
asosiy mazmunini ochib berishga yordam bermaydi. Tezislar qimmatga ega va
ko‘pincha kitob, maqola yoki dokladni tanqidiy tahlil qilish uchun zarurdir.
Masalaning mohiyati ular bilan ta’kidlanadi, keskinlashadi. Tezislar o‘z fikrlarini
boshqalarning fikrlari va e’tiqodlariga qarshi turish imkoniyatini juda
osonlashtiradi.
|
