25
Biroq firmaning marketing faoliyatiga bunday qarash ma‘lum
darajada
cheklangan hisoblanadi: u ko‗proq iste‘molchiga nisbatan tovarga mo‗ljallangan.
Shuning uchun 1980 yillarda marketing kompleksi 2 ta elementga ko‗paydi va
6 P deb nomlandi.
6 P modeli tarkibiga quyidagilar kiradi:
tovar (product);
narx (price);
sotish yoki tovar harakati (place);
siljitish yoki kommunikatsiyalar (promotion).
xodimlar
harakat tarzi.
Yangi modelda asosiy e‘tibor marketing faoliyatini strategik jihatiga
qaratilgandir. Biroq XX asr oxirlarida ichki va tashqi iste‘molchilar konsepsiyasini
paydo bo‗lgandan keyin avvalgi modelni yangidan kengaytirish haqida axborot
paydo bo‗ldi. 1999 yilda Djon Baller 10 P modelini nashr qildi.
Djon Baller yangi kengaytirilgan marketing kompleksini korporativ
marketing – miks deb ataladi.
10 P modeli quyidagi elementlarni o‗z ichiga oladi:
1. philosophy – tashkiliy falsafasi-g‗oyasi;
2. personality – zaruriy korxona falsafasini qo‗llab-quvvatlovchi personal;
3. people – insonlar;
4. products – tovarlar;
5. prices – narxlar;
6. place – o‗rin-joy;
7. promotion – siljitish;
8. performance – korxona faoliyatini baholash-bajarish;
9. perseption – his-tuyg‗u;
10. positioning – pozitsiyalashtirish.
Marketing-miks keng qo‗llanadigan shaklda 4 ta marketing submiksini o‗z
ichiga oladi. Bular quyidagilar: tovar miksi, shartnoma miksi, kommunikativ miks,
26
taqsimot miksi. Tovar miksi tovar
siyosatini shakllantiradi, tovar bilan bog‗liq
bo‗lgan chora-tadbirlarni o‗z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar: dizayn, uni
bezatilishi, mahsulot sifati, o‗rovi, xaridorlrga xizmat ko‗rsatish, kafolat xizmati
siyosati, tovar diversifikatsiyasi, assortiment siyosati va hokazolar.
Shartnoma siyosati tovarni oldi-sotdi akti shartlari kelishuvini va bitim
ko‗rinishida ularni rasmiylashtirishni amalga oshiradi. Bunday chora-tadbirlariga:
narx siyosati, ustama va chegirma tizimi, tovar etkazib berish va uni to‗lov
shartlari, shuningdek kredit siyosati kiradi.
Taqsimot siyosati tovarni tayyorlanish joyidan oluvchiga etkazib berishni
amalga oshiradi. Bu siyosat sotish kanalini asoslash va tahlil qilish,
marketing-
logistika, savdo siyosati, sotish vositalari siyosati, ishlab chiqarish kuchlarini
joylashtirish siyosati. Iste‘molchilar va
bozorlarni joylashuvi siyosati, etkazib
berish siyosati, tayyor mahsulotlarni omborlarga joylashtirish siyosati va
boshqalarni o‗z ichiga oladi.
Kommunikativ siyosatni vazifasi xaridor ehtiyojini
qondirish va foyda olish
maqsadida talabni shakllantirish hamda tovar va xizmatni siljitish bo‗yicha
muqobil va samarali faoliyatni ta‘minlash uchun marketing tizimini barcha
ob‘ektlarini korxona – mahsulot tayyorlovchilar bilan o‗zaro harakatini tashkil
etishdan iboratdir.
Marketing jarayonining birinchi uch pog‗onasi (mijozlarni ehtiyoji, muhtojligi
va bozorni aniqlash, mijozga yo‗naltirilgan marketing strategiyasini ishlab chiqish
va marketing dasturini tuzish) firmani to‗rtinchi eng kerakli bo‗lgan pog‗onaga –
mijozlar bilan foydali bo‗lgan munosabatlarni shakllantirishga olib keladi.
Mijozlar bilan bo‗ladigan munosabatlarni boshqarish (customer relationship
management - CRM) zamonaviy marketingni eng zarur konsepsiyasidir.
Yaqin
vaqtlargacha CRM mijozlar haqidagi ma‘lumotlarni boshqarish faoliyati sifatida
ko‗rilar edi. Mazkur ta‘rifga asosan, CRM har bir alohida olingan mijoz haqidagi
axborotni qayta ishlab, mijozlarga maqul keladigan iste‘mol qiymatiga ega bo‗lgan
tovar yoki xizmatni taklif etib, maqsad doimiy ravishda ularni shu firmaga bo‗lgan
sodiqligini boshqarishdir.
27
Ammo so‗nggi vaqtlarda CRM tushunchasi keng manoda ishlatilib, u mijozlar
ehtiyojini qondirish va ularni iste‘mol qimmati yuqori bo‗lgan tovarlar bilan
ta‘minlash orqali, umumiy jarayonni shakllantirish hamda mijozlar bilan foydali
munosabatlarni ushlab turishdir. Mijozlar bilan bo‗ladigan
munosabatlarni bu
ta‘rifi mijozlarni yaratish, ularga ega bo‗lish va ushlab qolishni barchasiga
tegishlidir.
Mijozlar bilan bo‗ladigan munosabatlarni boshqarishni CRM konsepsiyasini
O‗zbekistonning korxona va tashkilotlari amaliyotiga
milliy iqtisodiyotimizning
o‗ziga xos xususiyatlarini hamda mahalliy shart – sharoitlarini hisobga olgan holda
tatbiq etilishi, ularning xo‗jalik faoliyati samaradorligini oshishiga olib keladi.
