XXIchi asrda energiya resurslaridan foydalanish tuzilmasi (%) [29]
Resurslar turi
Yillаr
2010 2020 2030 2040 2050 2060
Shamol, suvning qalqib ko‘tarilishi,
|
7
|
7
|
8
|
9
|
9
|
10
|
|
daryolar, yerning issiqligi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Quyosh
|
4
|
5
|
8
|
15
|
26
|
34
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
O‘tin, o‘simliklar
|
10
|
9
|
12
|
20
|
14
|
10
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kumir, slanslar
|
10
|
10
|
26
|
20
|
19
|
14
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Neft
|
47
|
22
|
11
|
6
|
3
|
0
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Gaz
|
14
|
35
|
15
|
7
|
4
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
АES
|
8
|
12
|
20
|
23
|
25
|
25
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
TYAAS
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
4
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5-Jadval
Yerdagi energetik resurslarni qazib chiqarishning yillik potensiali (kVt×soat yilda)
|
Zaxiralar-
|
Qayta tiklanmaydigan
|
Zaxiralar-ning
|
|
Qayta tiklanadigan resurslar
|
ning umumiy
|
umumiy
|
|
resurslar
|
|
|
miqdori
|
miqdori
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Quyosh energiyasi
|
580 000 000
|
Tosh ko‘mir
|
30 000 000
|
|
|
|
|
|
|
Suvning qalqib ko‘tarilishi va
|
70 000 000
|
Qo‘ng‘ir ko‘mir
|
5 800 000
|
|
tushishi energiyasi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Dengiz va okeanlarning
|
6 000 000
|
Slanesli yoqilg‘i
|
700 000
|
|
issiqligi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Shamol energiyasi
|
460 000
|
Torf
|
480 000
|
|
|
|
|
|
|
Yog‘och yoqilg‘ilаr
|
105 000
|
Nеft
|
223 000
|
|
|
|
|
|
|
Gidroenergiya
|
36 000
|
Tabiiy gaz
|
80 000
|
|
|
|
|
|
|
Yerning ichki issiqligi
|
15 000
|
Yadro yoqilg‘i (uran,
|
515 000 000
|
|
|
toriy)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Termoyadro yoqilg‘i
|
Cheksiz
|
|
|
|
zaxiralar
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 kVt×soаt = 3,6 MJ
\Qayta tiklanadigan energiya manbalarining samaradorligi
Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish samaradorligi ilmiy-texnik omillar asosida rivojlanadi.
Qayta tiklanadigan energiya resurslarining tahlili
Qayta tiqlanadigan energiya oqimlari atrof muhitda doimiy ravishda mavjuddir.
Shuning uchun, qayta tiklanadigan manbalarga asoslangan energetika, yangi qayta
tiklanadigan energiya manbalarini yaratish deb maqsad qilib qo‘ymasdan, faqat mavjud bo‘lgan energiya resurslariga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. Qayta tiklanadigan manbalarga asoslangan energetikaning rivojlanishi uchun ularning resurs va quvvatini aniq belgilash zarur. Muntazam va uzoq muddatli kuzatishlar va energiya manbaining ko‘rsatkichlarini tahlil qilish asosida energiya resurslari aniqlanadi. Birinchi navbatda mavjud bo‘lgan energiya oqimi aniqlanadi, bundan kelib chiqqan holda, ushbu oqimdan energetik qurilmalarda foydalanish mumkin bo‘lgan qismi belgilanadi.
Qayta tiqlanadigan energiya manbalarining vaqt bo‘yicha tavsiflari
Vaqt bo‘yicha energiyani iste’mol qilish doimiy emas. Masalan, elektrenergiyasiga ehtiyoj ertalab va kechki soatlarda maksimal, tungi vaqtlarda esa minimal bo‘ladi. Xuddi shunday, qayta tiqlanadigan energiya manbalarining quvvati davriy ravishda o‘zgaradi. Shu sababdan, qayta tiqlanadigan energiya manbalariga asoslangan energetika, energiyani iste’mol qilishning vaqtli o‘zgarishini, hamda ushbu manbalar quvvatlarining davriy o‘zgarishini hisobga olish zarur. Ko‘p holatlarda, energiyani iste’mol qilish davrlarining o‘zgarishi va energiya manbalarining quvvat o‘zgarishlari davriga to‘g‘ri kelmaydi yoki hatto ular o‘zaro qarama-qarshi bo‘ladi.
Energiya manbalarining sifati
Energiya manbalarining sifati, odatda energiya manbasining qancha qismi mexanik ishga aylanganlik qobiliyati bilan aniqlanadi. Masalan, elektr energiyasi eng yuqori sifatga ega, chunki, 80-95% mexanik energiyaga aylanishi mumkin. Tabiiy qazilma yoqilg‘i past sifatga ega, chunki yoqilg‘ining issiqlik chiqarish qobiliyati 30% dan oshmasdan, mexanik energiyaga aylanish qobiliyatiga ega.
Shuning uchun, keltirilgan alomatlarga asosan qayta tiklanadigan energiya manbalarini uchta guruhga ajratish mumkin:
Mexanik energiya manbalari: gidro- va shamol, to‘lqin va suvning qalqib ko‘tarilishi energiyasi manbalari. Shamol energiyasining sifati – 30%, gidroenergiyaniki – 60%, to‘lqin va suvning qalqib ko‘tarilishi energiyalarniki esa – 75%-ni tashkil etadi.
Quyoshning nurlanish energiyasi, geotermal issiqlik, dengiz va okean suvlarining issiqligi, bioyoqilg‘ilar qayta tiklanadigan issiqlik energiya manbalari bo‘lib hisoblanadi. Ushbu energiya manbalarining sifati termodinamikaning ikkinchi qonuni bilan aniqlanadi va odatda 35%-dan oshmaydi.
Fotosintez va fotoelektr hodisalarga asoslangan fotonli jarayonlar asosidagi energiya manbalari. Fotosintez asosida olingan mexanik energiya quyosh nurlanish energiyasining 0,2%-ni tashkil etadi. Fotoo‘zgartirgichlar asosida olingan foydali energiya esa quyosh nurlanish energiyasining 17%-dan oshmaydi.
Shuni qayd qilish kerakki, har qanday iste’mol qilinayotgan energiya (mexanik, issiqlik, elektr va boshqalar) oxirida issiqlikka aylanadi va atrof muhitga – atmosferaga tarqaladi.
Tarqoq yoki quyi zichliklarga ega bo‘lgan energiya
Qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan energiya manbalari o‘zining boshlang‘ich
zichliklari bo‘yicha bir-biridan ancha katta farqlanadi. Qayta tiklanadigan energiya manbalari uchun ushbu kattalik taxminan 1 kVt/m2-ni tashkil etadi. Masalan, quyosh nurlanishi va 10 m/s tezligidagi shamol oqimlarining zichligi shunga yaqin. Kayta tiklanmaydigan energiya
manbalari uchun esa ushbu kattalik bir tartibga katta bo‘ladi. Masalan, bug‘ qozonlarida issiqlik yuklamasi 100 kVt/m2-ni tashkil etadi, yadro reaktorlaridagi issiqlik amlashtirgichlarida esa – 1 m2 ga bir necha MVt bo‘ladi. Kayta tiklanmaydigan energiya manbalarining zichligi past bo‘lganligi tufayli, ular asosidagi energetik qurilmalar katta bo‘lmagan birlik quvvatlarda eng samarador hisoblanadi. Quvvatini va samaradorligini oshirish uchun bunday qurilmalarni yagona energotizimga birlashtirish, hamda energiyani akkumulyatsiyalovchi tizimlar bilan foydalanish zarur, bu esa katta sarf harajatlarni talab etadi
Qayta tiklanadigan energiya manbalariga asoslangan energetikani mujassam rejalashtirish
Qayta tiklanadigan energiya manbalari atrof muhitning ajralmas qismidir, ularni o‘rganish birgina ilm-fan tadqiqotlari bilan cheklanmaydi, balki har xil fanlar majmuasiga asoslanadi. Masalan, termodinamika, elektronika, biotexnologiya, modellashtirish va boshqarish nazariyasi va boshqa fanlar.
|
