Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish texnologiyasi

45 
Bo’lajak o’qituvchilarning sanogen tafakkurini rivojlantirish bilan bog’liqliklda 
o’qituvchi yuqorida keltirilgan muloqot uslublaridan uyg’un (yaxlit) holatda 
foydalanishi tavsiya etiladi. Chunki, o’quv topshiriqlarini o’zlashtirishda 
qattiqqo’llikka asoslansa, o’zaro shaxslararo munosabatda muloqot shaxsiy-
insonparvar yondashuv asosida tashkil etilsa hamda liberal uslubdan foydalangan 
holda talabalarning mustaqilligi va erkin fikrlashi uchun sharoit yaratib berilishi 
ijobiy yutuqlarning ko’payishiga olib keladi. 
Demak, o’qituvchining pedagogik muloqot uslublaridan o’rinli va maqsadli 
foydalanishi o’z o’rnida talabalarning erkinligini oshirish va ijodiy ishlashlari 
(fikrlashlari) uchun zaruriy shart-sharoitni yaratadi. 
Sanogen tafakkurni rivojlantirishda muloqot jarayonining muhim tarkibiy qismi 
bo’lgan pedagogik ta’sir etish metodlari mazkur jarayon samaradorligini 
ta’minlashga xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida o’qituvchi tomonidan 
pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: talab, istiqbol, 
rag’batlantirish va jazolash, ishontirish. 
“Tafakkur” tushunchasini tahlil etish asosida uning quyidagi asosiy 
xususiyatlarga ega ekanligi haqidagi xulosaga kelingan: 1) unda voqelik 
abstraklashgan va umumlashgan holda in’ikos qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o’laroq 
tafakkur bizga predmetning nomuhim, ikkinchi darajali belgilaridan chetlashgan, 
mavhumlashgan holda e’tiborimizni uning umumiy, muhim, takrorlanib turuvchi 
xususiyatlariga va munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi; 2) tafakkur borliqni 
bilvosita aks ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar murojaat etmasdan, 
mavjud bilimlarga tayangan holda hosil qilinadi. Fikrlash bunda predmet va hodisalar 
o’rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi; 3) tafakkur insonning ijodiy faoliyatidan iborat. 
Unda bilish jarayoni borliqda real anologiga ega bo’lmagan narsalar – yuqori 
darajada ideallashgan ob’ektlarni yaratish, ularning eng muhim xususiyatlarini 
o’rganish, hodisalarni oldindan ko’rish, bashorat qilish imkoniyati vujudga keladi; 4) 
tafakkur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fikr – ideal hodisadir. U faqat tilda – moddiy 
hodisada reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oladigan, his etadigan 

46 
shaklga kiradi va odamlarning o’zaro fikr almashish vositasiga aylanadi. Boshqacha 
aytganda, til fikrning bevosita voqe bo’lish shaklidir.
Tafakkur o’ziga xos shakllarda namoyon bo’lib, ma’lum qonuniyatlarga 
asoslanadi. Tafakkur shakllari – fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning 
bog’lanish usuli bo’lib, u tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida 
mavjud bo’ladi. 
Tafakkur va uning o’ziga xosliklariga asoslangan holda, «sanogen tafakkur» va 
“patogen tafakkur” atamalari va uning tarkibiy qismlarining pedagogik talqinini 
aniqlashtirish maqsadga muvofiqdir. 
Kognitiv va ijodiy fikrlash ko’proq tashqi ob’ektga qaratilgan bo’lib, bunda 
inson diqqatini o’ziga emas balki tashqi olamga yo’naltiradi. [Dj.Dyui, R.J.Sternberg, 
K.Sternberg, Z.T.Nishonova, L.A.Qurbonova, Sh.T.Kubayeva]. Lekin, inson ko’p 
holatda o’z hatti-harakatlarini, his-tuyg’ularini, kayfiyatini nazorat qilishi kerak. 
Buning uchun u o’zini chuqurroq anglashi lozim. Har bir inson nafaqat o’zining his-
tuyg’ularini va xatti-harakatlarini nazorat qilishi, balki muayyan qoidalarga muvofiq 
fikrlash tarzini ham nazorat qila olishi kerak. Mazkur holat bilan bog’liqlikda 
pedagog-psixolog olimlar fikrlashning ikkita turini ajratib ko’rsatishadi: sanogen va 
patogen [Yu.M.Orlov, S.N.Morozyuk, T.N.Vasilyeva, L.I.Adamyan, A.L.Rudakov, 
V.N.Oparina].
Sanogen fikrlash ichki nizo, zo’riqish va xavotirni kamaytirib, his-tuyg’ularni, 
ehtiyojlar va istaklarni boshqarishga imkon beradi va shunga ko’ra ijtimoiy maqbul 
xulq-atvorni shakllantiradi. Yu.M. Orlov bunday fikrlashni sanogen fikrlash deb 
ataydi. Aksincha, madaniyat talablari asosida dasturlashtirilgan, avtomatizm va 
ijtimoiy stereotip asosidagi oddiy fikrlashga patogen fikrlash, ya’ni kasallik keltirib 
chiqaradigan fikrlash deyiladi. 
Sanogen va patogen fikrlash shakllarining mohiyatini yaxshiroq tushunish 
uchun, ularning muhim xususiyatlarini ajratib, bir-biri bilan taqqoslash lozim (1.2.1-
jadvalga qarang). 

Download 2,92 Mb.