Organik perekis birikmalarining xosil bo’lishi.
Yonilg’ining detonatsiyaga qarshilik ko’rsatish qobiliyati oktan soni bilan baholanadi. Shu sababli dvigatelning detonatsiyali ishlashini kamaytirish uchun benzinni dvigatel konstruktsiyasiga tug’ri keladigan oktan sonli rusimini tanlab olish zarur(alangalanishi optimallashtirishni biroz kamaytirish, drosselni yopish, valning xarakat tezligini ko’paytirish natijasida ham detonatsiyani to’xtatish mumkin).
Benzinning oktan soni bir ŝilindrli dvigatelda ishlatilib ko’rilib, namunaviy (ètalon) yonilg’i bilan taqqoslanib ikki xil usulda aniqlanadi.
1) Motor usuli (qo’zg’almas) - GOST 511-66, dvigatel IT9-2
2) Tadqiqot (avtomobilda tekshirish)-GOST 8226-66,IT9-2
Ikkala usulda ham dvigatelda siqish darajasini o’zgartirish imkoniyati mavjud bo’lib, benzin va namunaviy yonilg’i ishlatilib ko’riladi va dvigatel detonatsiya bergandagi siqish darajasi bo’yicha solishtiriladi.
Yonilg’ining oktan soni deb, izooktan va geptandan sun’iy tayyorlangan, detonatsiya turg’unligi sinalayotgan yonilg’inikiga teng bo’lgan aralashmadagi foyzda beriladigan(hajm bo’yicha) izooktan miqdoriga aytiladi.
Namunaviy yonilg’i sifatida ikkita uglevodorod aralashmasi olinadi.
1) Izooktan - S8N18 izomer tuzilishga èga bo’lgan parafin qatordagi uglevodorod bo’lib, detonatsiya bardoshligi 100 deb qabul qilingan.
CH3 CH3
C H2 CH CH2 CH CH3 uning struktura formulasi
CH3
2) Normal-geptan - C7H16 - parafin qatoridagi uglevodorod bo’lib, zanjirsimon normal tuzilishga èga, uning struktura formulasi quyidagicha:
Geptan kuchli detonatsiyalanadi, uning detanatsiyaga bardoshligi 0 ga teng.
Oktan sonini ikki xil yo’l bilan oshirish mumkin:
1) Prisadkalar - ya’ni tarkibdagi uglevodorolarni o’zgartirish yuqori oktan sonli uglevodorod qo’shish yo’li bilan (izoparafinlar, aromatik uglevodorodlar).
2) Detonatsiyaga qarshi birikmalar qo’shish yo’li bilan - ètil suyuqligi tarkibida (S2N4)4Rv qo’rg’oshin bo’lib, bu suyuqlik zaxarli bo’ladi. Ètil suyuqligi qo’shilgan benzin ètillangan deyiladi va ranglanadi.
Antidetonatorlarning ish mexanizmi qo’yidagicha yoziladi:
Rv(C2H5) ® Rv C2H5; Rv O2 ® RvO2
R-CH2-OOH PbO2®COH Pb H2O 1/2 O2
(yuqori haroratda boradi)
Xozirgi zamon avtomobillari dvigatellarida ishlatiladigan va oktan soni katta bo’lgan benzinlar kreking va katalitik reforming yo’li bilan olingan benzinlarga oktan soni katta bo’lgan qo’shimchalarni va ètilli suyuqlikni aralashtirib olinadi, ètilli suyuqlik tarkibida tetraètilqo’rg’oshin bilan ètil bromid(bromètan) aralashmasi va boshqa moddalar bor. Buroq, ular juda zaxarli bo’lganligi tufayli, bunday antidetonatorli benzinning ishlatilishini cheklashni taqozo ètadi. Benzinga tetraètillqo’rg’oshi o’rniga izopentan va alkilbenzin(tabiiy gazdan olinadi) qo’shgan ma’qul, lekin izopentan 280S da qaynay boshlaydi, shu sababli uning benzindagi miqdori 15-20% dan oshirilmaydi. Alkilbenzin qaynash xarorati jihatidan avtomobil benzinlariga yaqin bo’lganligidan uning miqdorini cheklamasa ham bo’lardi, biroq u ancha qimmat turadi. Shunday qilib, yuqori sifatli, ètilsiz AI-93 markali yonilg’i olish uchun uning tarkibiy qismlari qatoriga yangi va murakkab texnologik jarayonlar natijasida hosil bo’lgan benzin kiritilishi va yonilg’iga alkilbenzin bilan izopentan qo’shilishi zarur.
Xozirgi kunda Tetraètilqo’rg’oshin(TÈS)ni o’rnini bosadigan suyuqlik topish ustida bosh qotirilmoqda. Marganets asosli birikmalarning, masalan, ŝiklopentadieniltrikarbonil MnC2H5 (qisqacha - ŜTM)ning istiqboli porloqdir. Marganets (nem. Marganerz - marganets rudasi; lot. Manganum), Mn - Mendeleyev davriy sistemasining VII guruh kimyoviy elementi. Tartib rakami 25, atom massasi 54,9380. Tabiatda 1 ta barqaror izotopi 55Mp maʼlum. Bu moddaning zaxarli ta’siri TÈS nikiga nisbatan 50 baravar kamroq èkan. Garchi uning tannarxi yuqori bo’lsada, ŜTM li benzin ètillangan benzindan arzonga tushadi. TÈS odamni zaxarlashi bilan birga, dvigatelga xam zararli ta’sir ko’rsatadi. Ètillangan benzin qurumining 60-70% ini qo’rg’oshin birikmalari tashkil ètadi: detallarni bunday qurumdan tozalash juda qiyin. Qurum bosishi natijasida yonish kamerasining hajmi kichrayishi, termoizolyatsiya xossalari va yonish maxsullarining harorati ortishi talab qilinadigan oktan sonining 5-8 birlikka ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Buning ustiga, qo’rg’oshin o’t oldirish svechalari èlektrodlariga xam tarqalib, ularning o’rtacha yo’l bosish resursini 80 ming km dan 25-35 ming km ga kamaytiradi (shuning uchun xam o’t oldirish svechalarining o’rtacha resursi 40 ming km ga yaqin, ularni bundan kamroq yo’l bosilgandan keyin almashtirish tavsiya ètiladi).
Benzinga aralashgan oltingugurt dvigatel detallarining eyilishini tezlashtiradi, masalan, benzin tarkibidagi oltingugurt mikdori 0,003 dan 0,1% ga etsa, detallarning eyilishi 2,7 barvar, oltingugurt miqdori 0,2% ni tashkil ètganda èsa deyarli to’rt baravar ortadi, shuningdek, ularni qurum bosishi ham zo’rayadi, bu èsa benzindagi smolali moddalar miqdoriga bog’liq.
Davlat sifat belgisi qo’yilgan Ai-98 markali benzinda oltingugurt va smolali moddalar miqdori 0,05%ni, A-66 markali benzinda oltingugurt miqdori 0,15%ni, A-72 markali benzinda èsa 0,12% ni tashkil ètadi. Boshqa markali benzinlarning xammasida oltingugurt 0,1% dan oshmaydi.
 
9 rasm. Benzenni saqlash mobaynida smolali birikmalarning hosil bo’lishi.
1- to’la to’ldirilgan idish, 2- 50% to’ldirilgan idish.
Avtomobil benzinini tarkibida oksidlanishga moyil bo’lgan to’yinmagan uglevodorodlar ham bor. Shu sababli, benzin saqlab qo’yilganida va ishlatilayotganida smolali maxsullar xosil bo’lib, karbyuratorning ichki yuzasini va klapanlarni qora qurum bosadi. Benzin tarkibidagi xaqiqiy smola miqdori 0,1dan 1,0 g/l ga etsa, o’t oldirish shamlari qisqa tutashishi, porshen xalqalarini qurum bosishi, klapanlar (agar profilaktika tadbirlari ko’rilmagan bo’lsa) "salqib" qolishi mumkin. Oqibatda dvigatelning foydali ish koèfitsienti kamayadi.
To’yingan bug’ bosimi. Bu bosim benzin tarkibida oson bug’lanadigan fraktsiyalar borligini bildiradi va uni yurgizib yuborish xususiyatini xarakterlaydi. Benzinning to’yingan bug’ bosimi ezgi benzinlar uchun 667Pa dan katta bo’lmasligi va qishki benzinlar uchun èsa 667-933Pa atrofida bo’lishi lozim. Bosim past bo’lsa, sovuq dvigatelni yurgizib yuborish qiyin bo’ladi, bosim belgilangandan yuqori bo’lsa, ta’minlash tizimida yozda bug’ tusini hosil bo’lishi mumkin. Bundan tashqari benzinni saqlash va tashish vaktida uning ko’p qismi bug’lanib isrof bo’ladi.
Benzin tarkibida mexanik aralashmalar va suv bo’lmasligi kerak. Mexanik aralashmalar jiklerlarning tez eyilishiga va filtrlar xizmat muddatining kamayishiga sabab bo’ladi. Qishda suv muzlab, muz tusini hosil bo’lsa, buning oqibatida karbyuratorda uzluksiz benzin kelishi buziladi.
Benzinlar detonatsion xossalariga ko’ra markalarga ajratiladi. Avtomobil benzinlarining markasida motor usulida aniqlangan oktan soni (A-72, A-95) yoki tekshirish yo’li bilan aniqlangan oktan soni (Ai-93, Ai-98) ko’rsatilgan bo’ladi. Aviatsiya benzinlarining markasi (B-70 benzini bundan mustaCHo) kasr son bilan ko’rsatiladi, kasrning suratida motor usulida aniqlangan oktan soni, maxrajida èsa navi ko’rsatilgan bo’ladi (B-91/115, B-95/130, B-100/130). Benzin markasining dvigatelga mos tushish-tushmasligi, birinchidan, uning siqish darajasiga, ikkinchidan bir ŝilindrning ish xajmiga va uchinchidan, dvigatelning tuzilishiga bog’liq. Dvigatelning siqish darajasi qanchalik yuqori va ŝilindrning ish hajmi qanchalik katta bo’lsa, unda ishlatiladigan benzinning oktan soni shuncha katta bo’lishi zarur, siqish darajasining 0,2-0,25 xissa ortishi oktan sonining bitta birlikka oshirilishini talab qiladi.
Jadval 3
Xorijiy mamlakatlarda ishlatiladigan benzinlar
Mamlakatning nomi
|
Benzinning nomi
|
Oktan soni
| |
AVSTRIYA
|
Super
Doimiy
|
97…98
88…92
|
-
82…87
| |
BRAZILIYA
|
Super
Doimiy
|
90
80
|
82
73
| |
ANGLIYA
|
Besh yulduzli
Turt yulduzli
Uch yulduzli
Ikki yulduzli
|
100
97
94
90
|
90…93
91
86
84…86
| |
ITALIYA
|
Super
Doimiy
|
98…99
85…88
|
88…92
82…84
| |
AKSH
|
Super
Doimiy
Ètillanmagan
|
96…102
90…96
91…93
|
86…94
82…90
82…85
| |
FRANTSIYA
|
Super
Doimiy
|
97…98
89…91
|
87…88
80…83
| |
GERMANIYA
|
Super
Doimiy
|
98…99
91…93
|
88…89
84…86
|
3-MAVZU: DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YONILG’ILAR
O’quv rejasi:
1. Umumiy ma'lumotlar
2. Ekspluatatsion talablar
3. Ekspluatatsion sifatini bildiruvchi fizik va kimyoviy xossalari
4. Dizеl yonilg`isining qovushqoqlik xossalari
5. Dizеl yonilg`isining sеtan soni
6. Dizеl yonilg`isining markalari, turlari, shartli ifodasi va ishlatilishi
7. Dizеllarda yonilg`ining yonishi
Dizel dvigatellari ish protsessi karbyurator dvigatellarnikidan keskin farq qiladi, chunki ularda yonilg’i havo bilan bevosita yonish kamerasida aralashadi.
Dizel dvigatellari-quvvati, porshenni xarakat tezligi, tirsakli vallar aylanish tezligi, aralashma hosil bo’lish sharoitiga qarab har xil konstruktsiyali bo’ladi.
Tezyurar dizellar siqish darajasi yuqori eq16¸20. Ularda ŝilindrdagi 3,0¸5,0 MPa ga siqilgan va siqilish hisobiga 600-8000S gacha isigan havoga, yuqori bosim nasosi ostida ishlaydigan forsunka orqali yonilg’i portsiyasi purkalanadi. Ŝilindrning yonish kamerasida yonilg’i issiq havo bilan aralashadi. Qisqa vaqt ichida (tirsakli val 20-250S burilguncha) 0,001-0,004 sekundda aralashma hosil bo’lib o’z-o’zidan alangalanadi. Shunday kilib, dizel dvigatellarida qisqa vaqt ichida yonilg’i yonish kamerasiga to’zitilib purkalishi, issiq havo bilan aralashishi, bug’lanishi, oksidlanishi va yonishi kerak.
Dvigatellar ishonchli va tejamli ishlashi uchun yonilg’i to’g’ri tanlanishi, yonilg’i purkalishini ilgarilatish burchagi optimal bo’lishi, yonganda to’liq va batomom yonishi kerak.
Dizel dvigateli avtomobillar xalq xo’jaligining turli soxilarida keng qo’llanilmoqda va xozir ko’p miqdorda ishlab chiqarilyapti. Dizellar karbyuratorli dvigatellarga nisbatan qator afzalliklarga èga bo’lgani, ya’ni tejamliroq, og’irroq, demak arzonroq yonilg’ida ishlashi, yong’in chiqish xavfi kamligi, (qabul qiluvchanligi yuqoriroq) ishonchli va uzoqroq ishlashi tufayli keng tarqalgan.
Dizel yonilg’ilari nisbatan qovushqoq qiyin bug’lanadigan yonuvchan suyuqlikdir. Ularning tarkibida massasi bo’yicha taxminan 87% uglerod, 15% vodorod, 0,5%gacha oltingugurt, juda oz miqdorda kislorod va azot bor. Dizel yonilqisining zichligi 0,78-0,86g/sm3, yonganda chiqadigan issiqligi o’rtacha 42,5 Mj/kg. Dizel yonilg’isi benzin bilan ishlaydigan dvigatelli avtomobillarga qaraganda 25-30% tejamli. Dizel dvigatellaridaga yonilg’i yonganda chiqqan issiqlik katta bo’lib, avtomobillarga 600 km va undan ortiq zapas yo’l yurishga imkon beradi.
Belgilangan quvvat va tejamkorlik ko’rsatkichlarida hamda ishlatilgan gazlarni tutun kam chiqarib dvigatelning ishonchli va uzoq muddat ishlashini ta’minlash uchun dizel yonilg’isining sifati davlat standartlari talablariga javob berishi lozim.
|
