Reja  1. Zardushtiylik (Zoroastrizm)ning kelib chiqishi

39 
“Eran-vej”ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga to’g’ri keladi. 
“Avesto”da Axuramazda tomonidan yaratilgan “Barakot va najot” sohibi bo’lgan 
bir qator mamlakatlar zikr etiladi va ularning eng birinchisi, “dunyoda hech narsa 
chiroyiga teng kela olmas Eran-vej”, keyin esa “odamlar va chorva podalariga mo’l” 
Sogd (Sug’d), “qudratli va muqaddas” Mouru (Marv), “Baland ko’tarilgan bayroqlar 
mamlakati” Baxdi (Baktriya) zikr etiladi. 
“Avesto”da, shuningdek, Zardusht tug’ilgan va o’z faoliyatini boshlagan yurt 
haqida ham ma’lumot beriladi. Aytilishicha, “Bu mamlakatning ko’p sonli 
lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog’lari bor, yaylov va suvlari 
bilan go’zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, suvga mo’l, chuqur ko’llari, 
keng qirg’oqli va kema yurar daryolari o’z to’lqilarini Iskata (Skifiya), Pauruta, 
Mouru (Marv), Xarayva (Areya), Gava (sug’dlar yashaydigan yurt), Xvarizm 
(Xorazm) mamlakatlari tomon eltuvchi daryolari bor”. 
Shubhasiz, “Keng qirg’oqli, kema yurar daryolar” bu Amudaryo va Sirdaryo 
bo’lib, “Avesto”da tasvirlangan mazkur shaharlar Markaziy Osiyo shaharlarining 
ikki daryo qirg’oqlarida joylashganidir. 
Shunga asoslanib, biz Zardushtning vatani, zardushtiylikning ilk makoni va 
“Avesto”ning kelib chiqish joyi deb Xorazm, tarqalish yo’nalishi Xorazm–
Marg’iyona–Baqtriya deb aytish mumkin. 
Zardushtiylik an’analari Zardushtni Xorazmdan chiqqaniga dalolat qiladi. 
Zardusht tarixiy shaxs. Uning biografiyasi ancha oddiy. U Spitama urug’ining boy 
bo’lmagan vakili Purushaspaning o’g’li bo’lgan. Spitama a’zolari boshqa xudolar 
qatorida Axura Mazdani ham tan olishgan. Biroq Zardusht yoshligidan faqat Axura 
Mazdaga e’tiqod qilgan. Keyinchalik u o’zini uning payg’ambari deb e’lon qildi. 
Zardusht ham otasi kabi boy bo’lmagan. Boshida o’z e’tiqodini targ’ib etishda 
muvafaqqiyatsizlikka uchradi. Xususan, o’n yil ichida u atigi bir necha 
ergashuvchilarga ega bo’ldi. Gap shundaki, zamondoshlarining sodda ongi Axura 
Mazda xudosining mavhum obrazini qiyinchilik bilan qabul etardi. Uch ming yil 
ilgarigi odamlar uchun tosh yoki boshqa real materiallarda aks ettirilgan xudolar 
tushunarli va ishonchli edi. Zardushtni o’z jamiyati asta-sekin siqib chiqardi. 
Dinning yangi g’oyalarini targ’ib etishning noqulay sharoiti tufayli Zardusht 
Aryanam Vaedjdan ketishga majbur bo’ladi. U So’g’d, Margianani kesib o’tib, 
Baqtriya poytaxti Baxdiga etib keladi.
“Avesto”ning “Yasna” kitobida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari 
unga ishonmay, uning ta’limotini qabul qilmaganlar. Zardusht vatanni tark etib, 
ko’shni davlatga ketadi, u erning malikasi Xutoasa va shoh Kavi Vishtaspaning 
xayrixohligiga erishadi, ular Zardusht ta’limotini qabul qiladilar. Natijada qo’shni 
davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g’alaba qozonadi. Shundan so’ng, bu 
ta’limot xalqlar o’rtasida keng tarqala boshlagan. Shoh Kavi Vishtaspa farmoniga 
binoan “Avesto” kitobi o’n ikki ming mol terisiga yozib olinib, otashkadaga 
topshirilgan. 
Zardushtiylik ta’limoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud tabiat 
kuchlarini ilohiylashtiruvchi e’tiqodlarga nisbatan progressiv, monoteistik 
ta’limotdir. U behuda qon to’kuvchi qurbonliklar, harbiy to’qnashuvlar, bosqinchilik 

40 
urushlarini qoralab, o’troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, 
chorvachilik bilan shug’ullanishga da’vat etadi. 
Moddiy hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka qarshi kurash deb 
hisoblaydi. Zardushtiylik dinida qo’riq er ochib, uni bog’u rog’ga aylantirgan odam 
ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog’lar, ekinzorlarni, sug’orish inshoatlarini 
buzganlar katta gunohga qoladi. Zardusht o’z ta’limoti bilan insonlarga tinch-totuv 
yashashni, halol mehnat qilishni o’rgatmoqchi bo’ladi. Bu din ta’limotiga ko’ra, 
insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri belgilanadi, 
har bir inson o’lgandan so’ng o’zining bu dunyodagi qilmishiga yarasha yoki abadiy 
rohat – jannatga yoki yomon ishlari ko’p bo’lsa na xursandlik va na xafalik 
ko’rmaydigan arosat joy – misvongatuga tushadi. 
Zardushtiylik ta’limotining asosi – dualizm (ikkilik) bo’lib, unga ko’ra olam 
qarama-qarshiliklar kurashi asosiga qurilgan. Yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va 
qorong’ulik, hayot va o’lim o’rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha 
yaxshiliklarni Axuramazda va barcha yomonliklarni Axriman ifodalaydi. 
Axuramazda insonlarga ezgu ishlarni bayon etib, ularga amal qilishni 
buyuradi, yomon ishlarni bayon etib ulardan saqlanishga chaqiradi. 
Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning 
sobitligi, amallarning insoniyligi. Har bir zardushtiy kuniga besh marta yuvinib, 
poklanib, quyoshga qarab uni olqishlab sig’inishi shart hisoblanadi. 
Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda 
dunyodagi to’rt unsur – suv, olov, er va havo ulug’lanadi. 
Zardushtiylik dafn marosimi o’ziga xos bo’lib, o’lganlar bir necha past, 
baland “sukut minoralari” – daxmalarga solinadi, u erda murdalarning go’shtlarini 
qushlar eb, suyaklarini tozalaydi. Go’shtdan tozalangan suyaklar maxsus sopol 
idishlar – “ossuariy”larga solinadi. 
Zardushtiylik dini jahon miqyosida eng qadimgi dinlardan biri hisoblanib, 
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Kichik 
Osiyo xalqlari unga e’tiqod qilganlar. Eronda sosoniylar sulolasi hukmronligi 
davrida Zardushtiylik rasmiy davlat diniga aylangan. Bu davrda uning muqaddas 
kitobi Avesto ruhoniylar tomonidan qayta yig’ilib, kitob shakliga keltirilgan. Ayrim, 
ayniqsa, “Videvdot” qismiga o’zgartirishlar kiritilib, qayta ishlangan. 
VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoga islom dini kelib, keng tarqalguniga qadar 
zardushtiylik mahalliy xalqlarning asosiy dini hisoblangan. 
Hozirgi kunda dunyo miqyosida zardushtiylik e’tiqodi diniy jamoalari 
kamayib ketgan. Ular hindistonning Mumbay, Gujarot shtatlarida va Eronning ba’zi 
chekka viloyatlarida saqlanib qolganlar.

Download 1,47 Mb.