Z. R. Babayeva Sirdaryo viloyati Guliston shahridagi 11-sonli umumiy oʻrta taʼlim maktabining matematika fani oʻqituvchisi

9
kitobida bayon etdi. Bu kitob ikki ming yil mobaynida 
maktablar uchun eng muhim darslik vazifasini o‘tadi 
va fan taraqqiyotida ulkan ahamiyatga ega bo‘ldi. 
O‘tmishda yashab o‘tgan deyarli barcha olimlar 
geometriya bilan shug‘ullangan. Buyuk vatan
-
doshlarimiz – Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, 
Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu 
Ali ibn Sino ham Yevklid “Negizlar”ini puxta o‘rga
-
nib, bu fan rivojiga o‘z hissalarini qo‘shgan. Sharq 
mamlakatlarida geometriya 
handasa
deb atalgan va 
unga katta ahamiyat berilgan. Bu fikrni muhandis 
(injener) so‘zining o‘zagi “handasa” ekanligi ham 
tasdiqlab turibdi.
1.2. Geometriyaga kirish 
Bizni o‘rab turgan har bir predmet qandaydir 
shaklga ega. Masalan, g‘ishtni olaylik. U 5-sinfdan 
sizga tanish to‘g‘ri burchakli parallelepiped shaklida
-
dir 
(4-rasm)
. Uning 8 ta uchi bor – bular nuqtalar, 12 
ta qirrasi bor – bular kesmalar, 6 ta yog‘i bor – bular 
to‘g‘ri to‘rtburchaklar. 
Nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma, burchak, uchbur-
chak, kvadrat, aylana, kub, shar kabi qator geo
-
metrik shakllar bilan siz quyi sinflarda tanishgansiz 
(5–6-rasmlar)
. 
6-rasmda tasvirlangan shakllar tabiatdagi turli 
jismlarning geometrik timsolidan iborat. Jismlarni 
geometrik nuqtayi nazardan o‘rganganimizda ular-
ning faqat shaklini inobatga olamiz.
Biz nuqta, kesma, burchak, uchburchak kabi 
yassi shakllarni daftar varag‘iga chiza olamiz. Kub, 
piramida, shar kabi fazoviy geometrik shakllarni esa 
aynan chiza olmaymiz. Ammo ularning ko‘rinishini 
daftarda tasvirlashimiz mumkin.
Geometriya
– geometrik shakllar va ularning 
xossalari haqidagi fan. 
Planimetriya
geometriyaning bo‘limi bo‘lib, u 
tekislikdagi geometrik shakllarning xossalarini 
o‘rganadi. Bu shakllarni 
yassi
(ya’ni ikki o‘lchamli) 
shakllar
deb ham ataymiz. 
Yevklid (miloddan oldingi 
III asr) 
–
 
qadimgi yunon 
olimi, geometriya fani 
shakllanishida katta o‘rin 
tutgan “Negizlar” asari bilan 
mashhur.
4
5
nuqta
to‘g
‘ri c
hiz
iq
kesma
burchak
kvadrat
uchburchak
aylana
doira

10
6
Fazoviy shakllarning xossalarini esa geometriyaning 
stereometriya
deb ataladigan 
bo‘limi o‘rganadi. Tevarak-atrofimizdagi barcha predmetlar uch o‘lchamli bo‘lib, ularning 
shakli qaysidir fazoviy geometrik jismga o‘xshab ketadi 
(6-rasm).
Quyi sinflarda siz bunday fazoviy (uch o‘lchamli) jismlar bilan tanishgansiz. Shunday 
bo‘lsa-da, bu geometrik shakllarning ba’zi planimetriyaga oid xususiyatlari borki, kezi kel
-
ganda ularni ham o‘rganib boramiz. 
Shu bois ba’zi bir fazoviy jismlar elementlari haqidagi ma’lumotlarni qisqacha eslatib 
o‘tishni lozim topdik 
(7-rasm).
Qirrasi
Uchi
Yog‘i
D
1
C
1 
qirrasi
uchi
BB
1
C
1
C
 yog‘i

Download 53,35 Mb.