Yuqori kuchlanish texnikasi

33 
Agar gaz molekulasiga beriladigan energiya ionlanish energiyasidan kichik 
bo’lsa, elektron molekulaning tashqi qobig’ini tark etmasdan Nilьs Bor 
nazariyasiga ko’ra yuqoriroq energetik sahtga o’tadi, ya’ni qo’zg’atiladi. Molekula 
qo’zg’atilgan holatda juda qisqa vaqt – taxminan 10
-8 
sekund davomida bo’lib, 
so’ngra o’z-o’zidan boshlang’ich normal holatiga qaytadi. Musbat ionlar ham 
qo’zg’atilgan holatga o’tishi mumkin, lekin ularning qo’zg’atish energiyasi neytral 
molekulanikiga nisbatan kattaroqdir.
Real gazlarda doimo har xil tashqi ta’sirlar natijasida qandaydir bir qism 
ionlar va elektronlar mavjud bo’lib, ular gazda ma’lum darajada o’tkazuvchanlik 
hosil qiladi. Agar yassi elektrodli gazli oraliqqa qo’yilgan kuchlanishni oshirib 
borsak ionlarning maydon kuch chiziqlari yo’nalishi bo’ylab harakatlanishidan 
tashqi zanjirda paydo bo’ladigan tokning qiymati ham oshib boradi. Buning sababi 
rekombinatsiyalanmay elektrodlarga etib borayotgan ionlar sonining oshishidir. 
Keyinchalik elektron bulutning paydo bo’lishi natijasida to’yinish sodir bo’lib, 
kuchlanishning ma’lum bir qiymatidan boshlab tok yana o’sa boshlaydi, chunki 
gazda yana ionlanish jarayoni rivojlana boshlaydi. Elektrodlar orasiga qo’yilgan 
kuchlanishning ma’lum bir qiymatida gazlarda ionlanish jarayoni keskinlashib, tok 
cheksiz 
o’sib ketadi va razryadlanish mustaqil rivojlana boshlaydi. 
Kuchlanishning bu qiymatiga gaz oralig’ining razryadlanish kuchlanishi deyiladi. 
Razryadlanish kuchlanishida gaz o’zining dielektriklik xossasini to’la yo’qotadi va 
o’tkazgichga aylanadi (1.4- rasm). 
Elektr maydonida zaryadlangan zarrachalarga (ionlar va elektronlar) ta’sir 
etuvchi kuch quyidagicha aniqlanadi: 
eE
F

,
(1.7) 
bu yerda e – zarachaning zaryadi; E - elektr maydoni kuchlanganligi.

34 
1.4- rasm. Gazdagi tokning elektrodlar orasiga qo’yilgan kuchlanishga bog’liqligi. 
Ionlanish jarayonida paydo bo’lgan elektronlar erkin holatda qolishi yoki 
neytral atomlar bilan qo’shilib manfiy ion hosil qilishi mumkin. Manfiy ionning 
paydo bo’lishi gaz atomining tuzilishiga bog’liqdir. Musbat ion erkin elektron 
yoki manfiy ion bilan to’qnashganda rekombina-tsiyalashishi natijasida olingan 
energiya hisobiga o’zidan ma’lum chastota va to’lqin uzunlikdagi nur tarqatadi. 
Nurlanish chastotasi quyidagicha aniqlanadi: 
h

 = W
I
 + 

W
k

Bu yerda 

W
k
-to’qnashuvda qatnashayotgan zarachalarning to’qnashuvdan oldingi 
va keyingi kinetik energiyalarining farqi. h – Plank doimiysi va u 6,6 x10
-27
ergsek ga teng. 
Gazlarda ionlanish jarayonining quyidagi turlari mavjud: 
- zarbaviy ionlanish; 
- hajmda fotoionlanish; 
- termik ionlanish; 
- elektrodlar sirtida ionlanish. 

Download 6,12 Mb.