Yuridik shaxs tushunchasi va belgilari

78 
uchastkalari, agentliklari) ma‟lum tizimga ega bo‟lgan, muayyan tarzda 
tashkil etilgan bo‟lsa ham, ular butun bir tashkilot (korxona, muassasa) 
ishining bir qisminigina bajaruvchi tashkilotlari bo‟lgani tufayli yuridik 
shaxs bo‟la olmaydi.
Mulkiy mustaqillik belgisi – yuridik shaxsga ma‟lum bir mol-mulkni 
mulk (xo‟jalik yuritish, operativ boshqaruv) huquqi asosida tegishliligini 
bildiradi. Ya‟ni FKning 39-moddasidagi yuridik shaxs ta‟rifidan kelib 
chiqadigan bo‟lsak, “o‟z mulkida, xo‟jalik yuritishida yoki operativ 
boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‟lgan”dagina, tashkilot yuridik 
shaxs hisoblanadi. Yuridik shaxslarning mol-mulki ularning balans yoki 
smetasida hisobda turadi va FKning 39-moddasi talablariga muvofiq har 
qanday tashkilotda balans yoki smeta mustaqil bo‟lishi lozim. Davlat 
tashkilotlari davlatga qarashli mulkka nisbatan to‟la xo‟jalik yuritish yoki 
operativ boshqarish huquqigagina egadirlar. Xo‟jalik jamiyatlari va 
shirkatlari, jamoat tashkilotlari, ularning birlashmalari o‟zlariga mulk 
huquqi asosida tegishli bo‟lgan mulkni egallaydi. Alohida mulkka ega 
bo‟lmagan yoki mustaqil ravishda boshqara olmaydigan va shu sababli 
boshqa shaxslar bilan xo‟jalik munosabatlarida bo‟la olmaydigan 
tashkilotlar fuqarolik huquqining subyekti bo‟lib hisoblanmaydi.
Mustaqil mulkiy javobgarlik – yuridik shaxs o‟z majburiyatlari 
yuzasidan o‟ziga tegishli bo‟lgan (davlat tashkiloti esa, o‟ziga biriktirib 
qo‟yilgan) mulki bilan javob beradi. Yuridik shaxs hisoblangan davlat 
tashkilotlarining majburiyatlari yuzasidan davlat javobgar bo‟lmaydi, bu 
tashkilotlar ham davlat tashkilotlari majburiyatlari yuzasidan javobgar 
bo‟lmaydilar. Davlat budjetida turadigan tashkilotlarning qarzini qoplash, 
mablag‟ berish shartlari va tartibi O‟zbekiston Respublikasi qonunlari 
bilan belgilanadi.
Yuridik shaxsning yuqori organi o‟ziga qarashli yuridik shaxs 
hisoblangan tashkilotlarning qarzlari yuzasidan javobgar bo‟lmaydi. 
Ammo yuridik shaxsning yuqori organi 
o‟ziga bo‟ysunadigan 
tashkilotning qarzlari uchun qonunda yoki ta‟sis hujjatida nazarda tutilgan 
hollarda javobgar bo‟lishi mumkin. Quyi tashkilotlar ham o‟zlarining 
yuqori tashkilotlari majburiyatlari yuzasidan javobgar bo‟lmaydi. Yuridik 
shaxslar o‟z majburiyatlari bo‟yicha o‟zlariga qarashli butun mol-mulki 
bilan javob beradi. Davlat korxonasining mol-mulki yetarli bo‟lmaganida 
davlat uning majburiyatlari bo‟yicha subsidiar (qo‟shimcha) javobgar 
bo‟ladi. Yuridik shaxsning bankrotligi uning mulkdori yoki ta‟sischining 
g‟ayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga kelgan bo‟lsa, yuridik shaxsning 

79 
mol-mulki yetarli bo‟lmaganda, uning mulkdori (yoki ta‟sischisi) 
zimmasiga subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin.
Fuqarolik muomalasida o‟z nomidan harakat qilishi – yuridik shaxs 
hisoblangan tashkilot o‟z nomidan huquqiy munosabatlarda qatnashib, 
turli bitimlar tuza olishi, mulkiy va mulkiy xarakterda bo‟lmagan 
huquqlarga ega bo‟la olishi va majburiyatlar vujudga keltira olishi, 
demakdir. Yuridik shaxs sudda, xo‟jalik sudida yoki hakamlik sudida 
mustaqil ravishda da‟vogar va javobgar bo‟la oladi.
Yuridik shaxsni yuqoridagi belgilaridan tashqari uni individual belgilari 
(firma nomi, tovar (xizmat) belgisi) ham mavjud.
Yuridik shaxs vujudga kelishi va rivojlanishi bilan birga, uning 
mohiyatini o‟zida ifoda etuvchi bir qator qarashlar, nazariyalari mavjud, 
ular zamonaviy yuridik shaxs tushunchasining vujudga kelishi va 
mohiyatini ifodalashda muhim o‟rin egalladi. Bunday nazariyalarga 
fikstiya nazariyasi, ijtimoiy voqelik nazariyasi, mavjud holat nazariyasi, 
tashkilot nazariyasi, manfaat nazariyasi, ma‟muriyat nazariyasi, direktor 
nazariyasi, jamoa nazariyasi, jamoa mulki nazariyasi va boshqalardir.

Download 2,02 Mb.