65
Fuqarolarning tadbirkorlik faoliyati
Fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro„yxatidan o„tkazilgan
paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanishga haqlidir (FK
ning 24-moddasi). Tadbirkorlik faoliyati
qonun hujjatlariga muvofiq
amalga oshiriladigan tavakkal qilib va o„z mulkiy javobgarligi ostida
daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat bo„lib
hisoblanadi (Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to„g„risidagi
qonunning 3-moddasi). Yakka tartibdagi tadbirkor – bu fuqaro tomonidan
amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi. Fuqaro yakka
tartibdagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda turli shartnomaviy
munosabatlarga kirishadi, ushbu shartnomalarni bajarish bilan bog„liq
majburiyatlarni bajarish uchun turli yuridik
harakatlarni sodir etadi
(masalan, da‟vo bildirish va talabnoma qo„yish uchun). Tadbirkor fuqaro
barcha yuridik harakatlarni o„z nomidan va tavakkal qilgan holda amalga
oshiradi.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanish uchun fuqaro belgilangan
tartibda yakka tadbirkor sifatida davlat ro„yxatidan o„tishi shart.
Fuqarolarning yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshiriladigan
tadbirkorlik faoliyatiga nisbatan, agar qonun
hujjatlarida yoki huquqiy
tushunchasi
Voyaga etmagan shaxsni qonunda ko'rsatilgan hollarda
muomala layoqatiga ega bo'lgan deb e'lon qilish
16 yoshga to‟lgan
shartlari
mehnat shartnomasi asosida ishlash
Ota-onasi roziligi bilan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‟ullanish
tartibi
Ota-ona roziligi bilan vasiylik va homiylik
organi qarori asosida
Ota-ona roziligisiz sud qarori asosida
66
munosabat mohiyatidan boshqacha tartib anglashilmasa, Fuqarolik kodeksi
normalari qo„llaniladi.
Yakka tadbirkor sifatida davlat ro„yxatidan o„tmagan holda (ya‟ni,
FKning 24-modda birinchi qismi talablarini buzgan holda) tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirayotgan fuqaro tuzgan bitimlar xususida o„zining
tadbirkor emasligini vaj qilib ko„rsatishiga haqli emas. Sud bunday
bitimlarga FKning, shuningdek, boshqa
qonunlarning tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirish bilan bog„liq majburiyatlar to„g„risidagi
qoidalarini qo„llashi mumkin. Bunday qoida muhim ahamiyatga ega,
chunki FKning tadbirkorlar ishtirokidagi bitimlarda ular zimmasiga
oshirilgan mas‟uliyat yuklaydi. Masalan, FKning 333-moddasiga asosan
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda o„z majburiyatini bajarmagan
yoki lozim darajada bajarmagan shaxs bunga fors-major sabab bo„lganini
isbotlay olmasa, javobgar bo„ladi. FKning 425-moddasida
chakana oldi-
sotdi shartnomasi bo„yicha sotuvchi tadbirkorlik subyekti bo„lishi nazarda
tutiladi. Bu esa uning zimmasiga qator majburiyatlar yuklaydi va h.k.
Tadbirkorlik faoliyati tavakkalchilikka asoslangan faoliyat bo„lgani
sababli tadbirkor kutilgan natijaga erishmasligi, oxir-oqibatida bankrot
(nochor) bo„lishi mumkin. FKning 26-moddasiga asosan yakka tadbirkor
kreditorlarning o„z tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi bilan bog„liq
bo„lgan talablarini qanoatlantirishga qodir bo„lmasa, bunday tadbirkor
belgilangan tartibda bankrot deb topilishi mumkin.
Odatda, tadbirkor bankrot deb topilgandan
keyin uning kreditorlari
uning mavjud mol-mulkiga nisbatan o„z talablarini qaratishga haqli
bo„ladilar. Yakka tadbirkorni bankrot deb topish rasm-rusumlarini amalga
oshirish jarayonida uning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan
bog„liq bo„lmagan majburiyatlari bo„yicha kreditorlari ham o„z talablarini
qo„yishga haqli. Mazkur kreditorlarning ushbu tartibda qo„yilmagan
talablari yakka tadbirkorni bankrot deb topish rasm-rusumlari tamom
bo„lganidan keyin ham o„z kuchini saqlab qoladi (FKning 26-
moddasi birinchi qismi). Yakka tadbirkorning majburiyatlari tadbirkorlik
bilan bog„liq yoki bog„liq emasligi bu o„rinda
muhim prinsipial
ahamiyatga ega. Masalan, fuqaro A. 2001-yil iyun oyida S. dan o„z qizini
turmushga chiqarish munosabati bilan to„y xarajatlari uchun 100 ming
so„m qarz oladi. 2001 yil 1 oktyabrda u tuman hokimligida yakka
tadbirkor sifatida ro„yxatdan o„tadi. 2001 yil 1 noyabrda “Turonbank”dan
3 million so„mli kredit oladi (3 oy muddatga). Lekin bozor konyukturasini
o„zgarishi oqibatida to„lovga layoqatsiz bo„lib qoladi, kredit o„z muddatida
qaytarilmaydi. 2002 yil avgustida shahar xo„jalik sudi A. ni bankrot deb
67
e‟lon qiladi. Uning kim oshdi savdosida sotilgan mol-mulki 500 ming
so„m deb baholanib, S. ning talabi bo„yicha 50 ming so„m, “Turonbank”
talabi bo„yicha 450 ming undiriladi. Tadbirkorlik rasm-rusumlari bo„yicha
tadbirkor bankrot deb topilgach uning mol-mulki bo„lmasa, uning
tadbirkorlik bilan bog„liq majburiyatlari bekor bo„ladi, lekin boshqa
majburiyatlari saqlanib qoladi. Demak, A. ning S. dan yana 50 ming so„m
qarzi
saqlanib qolgan holda, “Turonbank”dan olgan kreditlarining
qoplanmagan 2 million 555 ming so„mlik kreditini qaytarish bo„yicha
majburiyatlari bekor bo„ladi.
Sud tomonidan yakka tadbirkorni bankrot deb topishning yoki yakka
tadbirkor o„zini bankrot deb e‟lon qilishining asoslari va tartibi qonun
bilan belgilanadi (FKning 26-moddasi to„rtinchi qism).
Shunday qilib, qonunda bankrot deb topilgan fuqaroning tadbirkorlik
bilan bog„liq majburiyatlaridan ozod bo„lishi belgilab qo„yilgan. Bu esa
mulkiy talofatlar ko„rgan shaxsni ruhiy-psixologik larzalardan saqlashga
va hayotni yangidan boshlashiga imkon beradi.
Shu sababli ham
fuqaroning bankrotlik instituti vaziyat taqozosiga ko„ra moddiy jihatdan
og„ir ahvolga tushib qolgan shaxsni samarali himoya qilish usullaridan
hisoblanadi.
