Kibermakon va raqamli suverenitet bo‘yicha xalqaro huquq

g'oya 
Saudiya 
Arabistoni 
va 
Misr 
kabi 
davlatlar 
tomonidan 
qo'llab-
quvvatlanadi. Ularning sa'y-harakatlari, shuningdek, Yevropa Ittifoqini Internetga 
ruxsat berishni qayta ko'rib chiqishga chaqirdi, chunki Snouden-Wikileaks ishi 
jamoatchilik 
e'tiborini 
xavfsizlik 
masalalariga 
ko‘proq 
qaratishga 
undamoqda. Xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish masalalari tobora ko'proq 
Yevropa Ittifoqining kibermakon boshqaruvini qo'llab-quvvatlashi kerakmi yoki 
yo'qmi degan munozaralar markaziga aylandi. Keyinchalik, bu qarash yuksalayotgan 
yirik internet kompaniyalarining, ayniqsa GAFAning nazoratsiz xatti-harakatlari 
tufayli iqtisodiy nuqtai nazarga qadar kengaydi. GAFA ning juda tez sur’atlarda
yuksalishi Yevropa Ittifoqini biznes inqilobining oldini olish va butun Yevropada 
innovatsiyalar va internet imkoniyatlarini qo'llab-quvvatlash uchun raqamli ekotizimni 
ko'rib chiqishga majbur qildi. 
Bu holatlar, shubhasiz, kibermakon bo'yicha xalqaro huquqning yangi muhitini 
davlat sub'ektlari uchun qulay sharoitda belgilab beradi. Raqamli suverenitetning ushbu 
targ'ibotlari va yutuqlari nafaqat nodavlat sub'ektlari va internetning betarafligini 
buzishi mumkin, balki kibermakondagi erkinlik va mustaqillik savollarining paydo 
bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bular, shuningdek, kiberxavfsizlik bo'yicha potentsial 
kelishilgan xalqaro huquqni buzadi. Buning sababi, raqamli suverenitet potentsial 
ravishda ajratilgan kiber makonni yaratishi mumkin, chunki u davlatlar tomonidan 
hududiy asosda chuqur tartibga solinadi. Raqamli suverenitet g'oyasi hozirgi global 
internetni uzib qo'yadi. Natijada, xalqaro ishtirokchilarning kibermakon bo'yicha 
samarali va majburiy xalqaro huquqni shakllantirish bo'yicha kelishuvga erishish 
imkoniyatini kuchaytiradi. Bu, shuningdek, kiberhuquqbuzarliklar bo'yicha ishlarni 
Davlat ishtirokchilariga ko'rib chiqish imkoniyatini kuchaytiradi, chunki raqamli 
suverenitet aralashmaslik tamoyillari bilan mustahkamlangan.
So'nggi yillarda qayd etilgan ko'plab kiber insidentlar shuni ko'rsatmoqdaki, 
kiberxavfsizlik masalasi xalqaro siyosatning bir qismiga aylanib ulgurdi. Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha xalqaro tashkilotlar 

kibermakonni boshqarish tashabbuslarini ilgari surmoqda. Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi kiber tahdidlarga chidamlilikni ta'minlash siyosatida 
yetakchi rol o'ynashga intilmoqda. Biroq, bu tashabbuslar haligacha tegishli qonun -
qoidalar yaratilishga olib kelmadi.
Davlatlar kibermakonni (global internetning ishlashiga imkon beruvchi texnik 
arxitekturani) boshqarishga va kibermakondagi boshqaruvga e'tiborni kuchaytirar ekan, 
xalqaro huquqning kiberkontekstdagi roli ortib bormoqda.
Xalqaro huquq davlatlar va boshqa xalqaro manfaatdor tomonlar (asosan xalqaro 
tashkilotlar) oʻrtasidagi munosabatlarni turli taqiqlar, talablar va ruxsatlar orqali tuzadi. 
Shunday qilib, xalqaro huquq qurol-yarog’ savdosidan tortib, atrof-muhitni muxofaza 
qilishga qadar global boshqaruv masalalarini tartibga solish uchun yo'lni taqdim etdi.
Bir nechta istisnolardan tashqari (kiberjinoyatlar bo'yicha Budapesht 
konventsiyasi va hali kuchga kirmagan Afrika Ittifoqining Kiberxavfsizlik va shaxsiy 
ma'lumotlarni himoya qilish bo'yicha konventsiyasi), xalqaro huquqda kibermakonni 
tartibga solish bo'yicha maxsus qoidalar mavjud emas. Bundan tashqari, kibermakon 
texnologiyalari hali ham yangi, ham dinamik soha hisoblanadi. Shunday qilib, bir necha 
yillar davomida mavjud xalqaro huquq normalari umuman kibermakonga taalluqli yoki 
yo'qligi haqida javobsiz savollar mavjud edi. Bugungi kunda aksariyat davlatlar va bir 
qancha xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT Bosh Assambleyasining “Qurolsizlanish 
va xalqaro xavfsizlik” boʻyicha birinchi qoʻmitasi, G20 mamlakatlari, Yevropa Ittifoqi, 
ASEAN (Janubiy-Sarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi) va OAS (Amerika 
davlatlari tashkiloti) amaldagi xalqaro huquq davlatlar tomonidan axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanishga nisbatan qo‘llanilishini 
tasdiqladilar.
Boshqa ko'plab xalqaro muammolardan farqli o'laroq, kibermakonni boshqarish 
muammosi davlatlar tomonidan emas, balki Internetni yaratgan akademik institutlar va 
xususiy shaxslar tomonidan (hukumat tomonidan moliyalashtirilgan bo'lsa ham) ilgari 
surilgan. Internetning tijoratlashuvi bilan AKT kompaniyalari paydo bo'ldi; bugungi 

kunda ularning platformalarining katta qismi, jumladan, davlat va davlat homiyligidagi 
kiberoperatsiyalar uchun muhit bo'lib xizmat qilmoqda. Davlatlarning kibermakonga, 
xususan, uning geosiyosiy raqobat zonasi sifatida qiziqishi kun sayin ortib bormoqda. 
Shunday qilib, kibermakonni boshqarish davlatlar va asosiy manfaatdor tomonlarni o'z 
ichiga oladi. 
Oxirgi vaqtlarda Yevropa Ittifoqi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning 
kiberxavfsizlik masalalarining turli jihatlariga qaratilgan tashabbuslar ilgari surildi. 
BMT va Yevropa Ittifoqi kiber barqarorlik siyosatida yetakchi rol o'ynashni maqsad 
qilgan. Ikkala siyosiy institut ham qoidalar ishlab chiqarishga juda manfaatdor va ko'p 
jihatdan turlicha yondashuvlarni namoyish etadi, chunki ularning birinchisi o'zining 
noyobligi bilan ajralib turadigan xalqaro tashkilot bo‘lsa, ikkinchisi esa maxsus 
mintaqaviy tashkilotdir.
Hozirgacha BMT kiberxavfsizlik sohasiga oid xalqaro konventsiyani ishlab 
chiqmagan. Xalqaro huquq normalarini yaratishning mavjud tartibini birlashtirishga 
harakat qilganda bir nechta omillar yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tushuntiradi. 
Kiberinqilobning yuqori sur'ati va ishlab chiqarish qobiliyati tufayli dunyoni 
raqamlashtirish misli ko'rilmagan tezlikda davom etmoqda. 2022 yil oxiriga qadar 
dunyoda 21 milliarddan ortiq raqamli qurilmalar paydo bo'lishi kutilmoqda. Xalqaro 
huquq normalarining yaratuvchilari XX asrda ishlab chiqqan qonunchilik normalaridan 
farqli o'laroq, masalan, "eksklyuziv iqtisodiy zona" tushunchasi doirasida dengiz va 
dengiz tubini muhofaza qilishni ta'minlash huquqi va uning maqomini belgilash 
“Insoniyatning umumiy merosi” sifatida tan olingan bo‘lsa, kiberinqilob shunday tezlik 
va oldindan aytib bo'lmaydigan darajada shiddat bilan rivojlanmoqda va qonun ishlab 
chiqaruvchilar innovatsiyalar bilan bir oqimda bo‘lolmayaptilar. 

Download 0,56 Mb.