„ Ях 2 х £ х Г х / 7 х Г 1 4 7х 2 х3 . 1 4 х 0 . 8х ] 0 х 3 .6 _
С/= ---------------------------- = -------------------------------------
2.392кг
10000
10000
Bu miqdor jami o„g„it o„tkazgichlardan tushadigan o„g„it miqdori boMib, bitta
o„g„it o„tkazgichdan tushadigan o„g„it miqdorini aniqlash uchun bu ko„rsatkichni jami
o„g„it o„tkazgichlar soniga boMish kerak.
0„g„it o„tkazgichlar soni to„rtta boMsa2,392 kg: 4 = 0,598 - 0,600 kg = 600 gr ni
tashkil etadi. Demak, traktor g„ildiragini ko„tarib 10 marotaba aylantirilganda har bir
o„g„it o„tkazgichdan 600 gr dan ammiakli selitra tushsa, u holda har gektar maydonga
50 kg dan sof holda azot tushadi.
Dala tajribalarida o„g„itlagich moslamalarini yanada soddaroq usul bilan ham
sozlash mumkin. T - 28x4 tarktorini g„ildirak aylanishining uzunligi 4,5 metr bo„lib,
10 marotaba aylantirilganda 45 metr masofani bosib o„tadi. Ekinlarning qator orasi 90
sm boMganda 4 ta qatoming kengligi 3,6 metrni tashkil etadi. Taraktor gMldiragi 10
marotaba aylanganda o„gMt solinadigan maydon 45 x 3,6 m = 162 m
2
ga teng
boMadi. MaMumki, yuqoridagi misolimizdek, har gektar maydonga sof holda 50
kgazotdan solish uchun mavjud boMgan ammiakli selitradan 147 kg solish kerak.
5 5
Demak, 1 ga (10000 m
2
)ga 147 kg ammiakli selitra solinsa, 162 m
2
ga kancha
solinishi kerakligini aniqlab topamiz.
.
X&2 X 147
10000m
2
-147
X =
= 2,390 : 4 - 600 gr.
162 m
2
- x
Agar o„gMt oMkazgichlar soni 4 ta boMsa, har bir o„gMt oMkazgichdan
tushishi kerak boMgan o„gMt miqdorini aniqlaymiz: 2,390 : 4 = 0,598 kg = 600 gr ni
tashkil etadi. Har bir o„git oMkazgichga xaltachalar osilib qo'yiladi va traktor
gMldiragi 10 marotaba aylantirilib, tushayotgan o„g*it miqdorini 600 gr gacha
keltiriladi. Traktor gMldiragi aylanasining uzunligi, o„gMt turi va miqdorlari har xil
boMishi mumkin, lekin hisoblashlar shu usul bilan amalga oshirilsa maqsadga
muvofiq boMadi.
Kuzgi g„alla don ekinlarida mineral yoki organik o„gMt bilan tajriba qo„yishda,
o„simliklami ozuqa elementlariga boMgan talabi, vegetatsion fazasi hisobga olingan
xolda o„gMtlar taqsimoti oMkaziladi. G„alla don ekinlari uchun sho„ri yuvilmaydigan
maydonlarda fosforli hamda kaliyli o„gMtlami yillik me‟yorlarini toMigMga kuzgi
shudgordan oldin berilsa maqsadga muvofiq boMadi. Azotli o'gMtlami imkoni
boricha qishning oxiri yoki yerta baxordan boshlab uch marotaba boMib berilsa
maqsadga muvofiq boMadi. Agar azotli o„gMtlami ko„p qismi kuzda berilsa o„simlik
tarkibidagi suv miqdori ortib ketib sovuqga chidamlilik darajasi keskin kamayib
ketadi. Shu uchun dastlabki azot bilan oziqlantirishni chilladan
keyin (10 fevraldan) bera boshlash kerak. U xolda yog„ingarchiliklar ko„p
bo„lib to‟rganligini xisobga olib o„simliklarga amidli azotli o„g„itlami berish tavsiya
etiladi. Bu xolda nitratii (N
03')mavjud o„g„itlar tarkibidagi nitratni ko„p qismi tuproq
singdirish kompleksiga singmasdan tuproqni o„simlik o„zlashtiraolmaydigan
chuqurlikgacha yuvilib ketish evaziga o„g„itlami samaradorligini kamayadi.
SUG„ORISH BILAN BOG„LIQ BO„LGAN DALA TAJRIBALARINI
0„TKAZISHNING XUSUSIYATLARI
Qishloq xo„jalik ekinlari xujayrasi tarkibini 90 % gacha miqdorini suv tashkil
qiladi. Bundan tashqari, yashil o„simliklarning fotosintez (protsessii) jarayonini
o„tishida suv asosiy xom ashyo boMib hisoblanadi. Shuning uchun qishloq xo„jalik
ekinlaridan yuqori va sifatli mahsulot olish uchun ulami suvga bo„lgan talabini va
sug'orish tizimini, rejimining hamda sug„orish me‟yorini to„g„ri belgilash asosiy
ko'rsatkich bo„lib hisoblanadi.
O'simliklar uchun sug„orish to„gri belgilansa, u holda ulaming o„suv qismlari
bilan hosil qisimlari teng rivojlanadi. Agar sug„orish me‟yori oshib yuborilsa, u holda
o„simliklar o„sib, g„ovlab ketadi va hosil elementlari kam yoki kichik boMib qoladi.
Shuning uchun sug„orish bilan bogMiq boMgan dala tajribalarini olib borishda tajriba
maydonini to„g„ri tanlash zarur. Tajriba maydonning qiyalik darajasi 0,05 dan 0,008
qiyalikdan oMkazish ma‟qul ko„riladi. Chunki bu kabi qiyalik yemi namlash uchun
eng yaxshi sharoit yaratib beradi. Biroq qo„yilgan maqsadning qanday ekanligiga
qarab boshqacha qiyalikda boMgan uchastkalami tanlash bo„yicha bir xildagi
qiyalikka ega boMishi kerak. Aks holda tuproqni bir tekisda va baravar qilib namlab
boMmaydi. Buning natijasida ish unumsiz boMadi yoki ortiqcha suv talab qiladi.
Variantlaming maydonini yoki qator sonini belgilashda g„o„za qator oraligMga
e‟tibor berish zarur. Agar qator oraligM 90 sm boMganda variantdagi qatorlar soni
kamida 8 qator oraligM 60 sm boMganda, variantlardagi qatorlar soni yanada ortadi,
ya‟ni kamida 12 qator boMsa maqsadga muvofiq boMadi. Agarda sug„orish rejimi
bilan bir qatorda boshqa masalalar (ko„chat qalinligi, o„gMtlash) ham o„rganiladigan
boMsa, bunday holda sug„orish rejimi bir xilda boMgan variantlami birlashtirish
maqsadga muvofiq boMadi, bu esa ekinni sug„orishda va undan keyin ekinga ishlov
berish vaqtida katta qulaylik tug„diradi.
Yer osti suvlari (sizot) yuza joylashgan dalalardagi variantlaming eni kattaroq
boMishi zarur. Lekin u qo'shni variantlami bir vaqtda sug„organda yer suvining
yuqoriga koMarilib ketishiga ta‟sir ko„rsatmasligi kerak.
Sug'orish egatlarining uzunligini joyning qiyaligi va suvni oMkazish
qobiliyatiga qarab 100 metrdan 250 metrgacha olish mumkin. Suvni tez singdiradigan
joylarda egatning hajmini kichikroq, suvni ozroq singdiradigan joylarda esa kattaroq
olinadi. Bir necha ilmiy ishlar natijalarining ko„rsatishicha, variantning maydonidagi
eni bo„yigacha boMgan nisbati 1: 1 0 - 1 : 15 boMganda yaxshi natija berishligi
tasdiqlangan. Maydonni juda katta olinsa, suvni bir vaqtda va bir xilda qo„yish
imkoniyati cheklangan boMadi. Ishlab chiqarish sharoitida qaytariqlar kamligi sababli
variantlaming maydoni 10 gektardan oshmasligi kerak.
Ushbu maqsadda olib boriladigan dala tajribalarida variantlar soni qanday
5 7
vazifa qo‟yilganligiga moslab va uning murakkabligi hisobga olingan holda
belgilanadi. Bir faktorli tajribalarda 5-6 ta, ko„p faktorli tajribalarda variantlar soni 10-
12 tadan oshmasligi kerak. Qaytariqlar soni va boshqa dala tajribalari singari 4 tadan
kam bo'lmasligi kerak.
Mexanizatsiya usulida ishlov berish va sug'orish qonuniyatlariga to„g„ri amal
qilish uchun tajribada qaytariqlarni bir yamsli qilib joylashtirilishi ma‟qul,
sug„oriladigan maydonning bo„yi uzun boMgan taqdirda variantlami ham bir yarusda
joylashtirish yaxshi natija beradi, ammo sug„orish uchun o„qariq qazish zarur, toki bu
o„qariq maydonni bir tekisda namlashni ta‟min qiladigan boMsin. Shu bilan birga
suvning tejab- tergab sarflanishi tuproqning fizik hossalariga hamda yeming qiyaliliga
bogMiq boMadi.
Sug„orish bilan oMkaziladigan tajribalarda shu kabi variantlar boMadiki, bu
variantlar sug„orish soni, sug'orish muddati, sug'orish normasining hajmi va boshqalar
bilan farq qiladi. Mana shunday fursatlarda g„o„zani parvarish qilish sohasidagi
hamma agrotexnika tadbirlariga qattiq e‟tibor berish va bu ishlami sug'orish bilan
to'g'ri bog'lab olib borish kerak.
Har qaysi variantda o'simlikning normal o'sib rivojanishi va shu sharoitda yerta
pishar hosilni ko'proq to'plashi uchun tegishli muhit yaratib berish zarur. Sug'orishni
qator oralariga ishlov berish va qo'shimcha oziqlantirish bilan bog'lab olib borishga
alohida e‟tibor berish lozim.
O'g'it va uning qaysi muddatda berilishi, hosilga va meva elementlarini
shakllanish sur‟atiga katta ta‟sir ko„rsatadi va sug„orish vaqtida o„g„itni mumkin qadar
hamma variantlarga bir muddatda solish kerkak.
Har turdagi ob-havo, tuproq va gidrometrik sharoitlar, agrotexnika muddatlari
uchun sug'orish miqdori va sug„orishning hajmini o„rganish yuzasidan ko„pgina
mavjud ma‟lumotlar sug'orish muddatlari uchun sxema tuzib chiqish va sug„orish
muddatini begilashga imkon beradi. Eskitdan o„zlashtirilgan, yer osti suvlari chuqur
joylashgan bo„z tuproqli yerlarda eng yaxshi sug„orish sxemasi 2-4-1 va 2-5 bo„lib
hisoblanadi. Yer osti suvlari yuza joylangan (gidromorf) o„tloqi tuproqli yerlami
sug„orish sxemasi 1-3-0 va 1-2-0 boMganda o'simliklar suv bilan toMiq ta‟minlanadi.
Sizot suvlar tuproq yuzasidan pastki tomonga joylashish chuqurligiga qarab 4 ta
guruhga boMib, sug'orish me‟yorini belgilash mumkin. Respublikamizda asosiy ekin
g„o„za boMib, g„o„zaning ildiz sistemasi o„q ildiz boMganligi uchun sizot suvlarining
joylanish chuqurligiga qarab suvni har xil o„zlashtirar ekan.
V.Ye.Yeremenkoning bergan tavsiyasiga asoslanib, sizot suvlari yaqin
joylashgan gidramorf tuproqlar sharoitida sug'orish me‟yorini tabaqalashtirib
rejalashtirish mumkin.
Yuqoridagi ma‟lumotlardan ko'rinib turibdiki, agar sizot suvlari
1
m. gacha boMgan chuqurlikda joylashsa, sug'orish me‟yorini yarimida ko'p qismini
g'o'za sizot suvlaridan o'zlashtirar ekan. Shuning uchun sizot suvlari sayoz joylashgan
tuproqlarda sug'orish bo'yicha dala tajribasi o'tkazishda, sug'orish me‟yorini aniqlashda
yuqoridagi qonuniyatga ham amal qilinsa maqsadga muvofiq boMadi. Agar sizot suv
chuqurligi 1 m. gacha chuqurlikda joylashsa sug'orish me‟yori 1200 m
3
. ga bo'lsa, u
holda
0,
4 koeffitsientga ko'paytirilib, haqiqiy shu sharoitga mos boMgan sug'orish
me‟yori aniqlanadi. 1200 x 0,4 = 480 m. ga
Tajriba o„tkaziladigan yerdagi ob-havo va tuproq sharoitlarini bilgan xolda
sug'orishning asosiy sxemasi tanlab olinadi va bu esa solishtiriladigan (nazorat)
sxemasi hisoblanadi.
0„rganish uchun olingan vazifaning qanday ekanligiga qarab suvni taqsimlash
muddatini turlicha qilib o'zgartirish yoki sug„orishning turli tizimini solishtirib
o„rganish mumkin.
G'o'zaning o'suv davri davomida suvga bo„lgan talabini hisobga olib, uchta
davrga bo„lib o„rganiladi.
1.
Gullashga qadar sug'orish.
2.
Gullash - meva tugish davrida sug'orish.
3.
Pishish davrida sug'orish
G‟o‟za gullashga qadar ikki marta sug'oriladigan bo'lsa, bunday hollarda
shonalashdan ilgari 3-5 ta chingbarg chiqargan davrda yoki shonalash boshlanganda
bir marta sug'oriladi.
Agar g'o'zalar gullashga qadar uch marta sug'oriladigan bo'lsa, (engil tuproqli va
shag'alli tuproqlarda) bunday holda birinchi suvni 2-3 ta barg chiqarganda, ikkinchi
suvni 15-20 kundan keyin shonalash boshlanganda, uchinchi suvni esa gullashdan 10-
12 kun ilgari beriladi.
Sug'orishning umumiy sonidan qat‟iy nazar, turli xil variantda sug'orishni bir
muddatda o'tkazish yaxshi natija beradi. Navbatdagi suvni esa ma‟lum davr
mobaynida berilib, iyul oxiri avgust boshiga qadar oz- ozdan berilib turiladi. Bundan
so'ng tez-tez suv qo'yiladi. So'ngi martadagi sug'orishni esa turli variantlarda bir
vaqtning o'zida o'tkazilsa yanada yaxshi hisoblanadi.
G'o'zalar yetilgan vaqtda bir marta sug'oriladigan bo'lsa, u suvni g'o'za yalpi
ochilganda (50% beriladi) 2 marta sug'oriladigan bo'lsa, dastlabki birinchi suvni
yetilishi boshlanganda, 2-suvni esa 1-terimdan keyin beriladi. Paxta yetilgan vaqtdagi
| 