Elektr iste’molchilariga nimalar kiradi?  3

Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-ilova 
Avtomobil elektr jihozlari mavzusi bayoni. 
Reja: 
1. Avtomobil elektr jihozlarining vazifalari; 
2. Avtomobil elektr energiyasi manbalari va iste’molchilari; 
3. Hozirgi zamon avtomobillarining elektr jihozlari. 
Avtomobil elektr jihozlari ning vazifasi.
Avtomobillar ichki yonuv dvigatellarini ishga tushurish, dvigatellarni bir 
maromda ishlashini ta’minlovchi tizimlar va mexanizmlarni nazorat qilish, tovish 
va yorug‘lik uchun mo‘ljallangan asboblarni ishlashi hamda ularni elektr 
energiyasi bilan ta’minlash vazifasini avtomobil elektr jihozlari bajaradi. Elektr 
energiyasi hozil qiluvchi, va uni uzoq muddat saqlovchi asboblar va jihozlar tok 
manbalari, bu energiyani sarflovchi jihozlar va o‘lchov asbolari iste’milchilar 
deyiladi. Avtomobillarda elektr energiyasi manbai sifatida akkumuliyatorlar 
batareyasi va generatorlar ishlatiladi. Iste’molchilarga startyor, tovish ishorasi 
berish asboblari, yoritish asboblari, nazorat o‘lchov asboblari hamda havo 
isitkichlar kiradi. 
Elektr energiya manbalari va iste’molchilari. 
Avtomobillarning elektr jihozlari asboblari vazifasiga qarab elektr energiya 
(elektr toki) manbalari gruppasiga yoki iste’molchilar gruppasiga kiradi. Elektr 
toki manbalari elektr energiyani boshqa turdagi elektr energiyaga-mexanikaviy 
yoki kimyoviy energiyaga aylantirish yo‘li bilan hosil qiladi. Iste’molchilar qabul 
qilgan energiyani o‘z navbatida yorug‘lik, mexanikaviy, issiqlik energiyasiga 
aylantirib beradi. Generatorlar, akkumulyatorlar batareyasi, elektr energiya 
manbalari sifatida foydalaniladi. Generator bosh manba bo‘lib, unda mexanikaviy 
energiya elektr energiyaga aylanadi, masalan, akkumulyator batareyalarida esa 
kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Ilgari ishlab chiqarilgan 
mashinalarga ko‘pincha doimiy tok hosil qiluvchi generatorlar o‘rnatilgan bo‘lsa, 
keyingi vaqtda o‘zgaruvchan elektr toki hosil qiluvchi generatorlar keng tarqaldi. 

Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich 
O‘zgaruvchan tok generatorlari o‘zgarmas tok generatorlariga nisbatan qator 
konstruktiv afzalliklarga ega bo‘lsada, biroq ular hosil qiladigan tok bir necha 
kamchiliklarga ega: bu tok bilan akkumulyatorlarni zaryadlab bo‘lmaydi, u startyor 
va ba’zi boshqa asboblarni ta’minlashga yaramaydi. Bu tokni o‘zgarmas tokka 
aylantirish zarurati paydo bo‘ladi. Buning uchun generatorlarda maxsus qurilma-
to‘g‘rilagich bo‘lishi lozim. Hozir to‘g‘rilagichlar o‘rnatilgan o‘zgaruvchan tok 
generatorlaridan keng foydalanilmoqda. 
Avtotraktor elektr jihozlarida ishlatiladigan elektr tokining nominal ish 
kuchlanishi 12 V. Shuning uchun bunday kuchlanish hosil qiladigan manbalar past 
kuchlanishli tok manbai deb ataladi. 12 V kuchlanishli tokdan foydalanishga sabab 
quyidagilar: bu tok kishi hayoti uchun xavfli emas; bunday kuchlanishda 
izolyatsiyalovchi qurilmalar va simlar izolyatsiyasiga yuqori talab qo‘yilmaydi; 
bunday kuchlanish hosil qiluvchi manbalarning gabarit o‘lchamlari va massasi 
nisbatan kichik, demak, narxi ham arzon. 
Keyingi vaqtda bitta avtomobilga past kuchlanishli ikkita tok manbai 
generator va akkumulyator batareyasi o‘rnatilgan bo‘ladi. Dvigatel o‘rta va tez 
aylanishda ishlayotganda generator ulangan iste’molchilarni elektr energiya bilan 
ta’minlabgina qolmay, balki akkumulyator batareyasini zaryadlaydi ham. Bu 
vaqtda batareya, shuningdek iste’molchiga aylanib qoladi. 
Dvigatel ishlamayotganda, uni ishga tushirish vaqtida yoki dvigatel sekin 
aylanishda ishlayotganda elektr energiya manbai akkumulyator batareyasi bo‘ladi, 
chunki shu paytda generator ishlamaydi yoki oz miqdorda quvvat ishlab chiqaradi. 
Batareya ma’lum vaqtgina manba bo‘la oladi: u yig‘ilgan energiyani 
iste’molchilarga sarflab zaryadsizlanadi va sarflangan energiya o‘rnini to‘ldirish 
jarayonida uning o‘zi iste’molchiga aylanib qoladi. 

Download 11,47 Mb.