POPULYATIYALAR EKOLOGIYASI
Reja:
1. Landshaftshunoslik tabiiy geografiyaning bir kismi ekanligi
2. Tabiatning ajoyib ob’ektlari territoriyalarini muxofaza kilish, ekologik xolati
Landshaftshunoslik xozirgi zamon tabiiy geografiya fanining bir tarmogi xisoblanib barcha tabiiy komponentlarni landshaft kobigi, geografik mintakalardan tortib eng kichik komplekslargacha ya’ni adir, kir, soy, takir, shar kabilarga bulgan komplekslarni urganadi. Landshaft bu geografik kobikning tabiiy tarakkiyoti davomida vujudga kelgan uzaro ichki alokalar va birliklarga kura boshka joylardan fark kiladigan tabiiy chegaralariga ega bulgan tabiiy tYerritorial komplekslardir.
Landshaft kobigini tashkil etuvchi tabiiy komponentlar rel’f, tog jinslari, Yer osti va Yer usti suvlari, tuprok, iklim. Tirik mavjudotlar xususiy konuniyatlar asosida rivojlanadi. Lekin ularning uzgarishi va rivojlanishi bir biridan ajralgan xolda emas balki uzaro uzviy alokada sodir buladi.
Landshaft kobigini xosil kiluvchi komponentlar bir biri bilan alokada bulib ular orasida doimiy ravishda modda va xodisa landshaft kobigining yaxlitligini kursatadi. Landshaft kobigini xosil kiluvchidan birortasi insonning ta’siri natijasida uzgarish sodir bulsa, albatta ikkinchisiga ta’sir etib uzgartirib yuboradi. Natijada butun landshaft kobigi xam salbiy uzgarishlarga uchraydi. Misol: urmonlarni notugri kesish natijasida tuprokda namlik kamayadi, tuprok Yeroziyasi boshlanadi, urmon ekologik sharoitiga moslashgan xayvonlar yukoladi. Shamol kuchayadi. Yoki Yerlarni notugri sugorish tufayli tuprok kayta shurlanadi tuprokning unumdor kismi yuvilib ketib sharlar xosil kiladi.
Landshaft kobigi yoki ayrim tabiiy tYerritorial komplekslar komponentlari shunchalik nozikki antropogen omillar ta’sirida uning uzgaruvchan elementlarida salbiy uzgarishlar juda xam tez yuz beradi. Masalan: Urta Osiyo chullarida antropogen omillar ta’sirida usimliklar tezda kurib shamol kumlarini xarakatga keltirib barxonlarni vujudga keltiradi. Lekin bu antropik omillar ta’sirida vujudga kelgan kuchma kumlarni fetomelaraciyalab mustaxkamlash uchun bir necha yil talab etiladi. Shu sababli tabiiy landshaftlar ta’sir etib, uni uzgarish jarayonlarini olidindan prognoz kilish talab etiladi. Bu esa landshaftlarning tabiiy xususiyatlarini rivojlanish konuniyatlarini puxta urganish katta amaliy axamiyatga ega ekanligini isbotlaydi. Kishilik jamiyatining butun xujalik faoliyati konkret tabiiy tYerritorial komplekslarda utadi.
Landshaftlarni muxofaza kilish va ekologik xolatini yaxshilash uchun kuyidagilar eng muxim: tabiatning tirik joylarini uz xolicha saklab kolish uchun kurikxonalar rezYervatlar tashkil etish ba’zi tabiiy ob’ektlarni xalk parklari, zakazniklar aylantirish ajoyib tabiiy ob’ektlar xisobga olish va antropogen landshaftlarni rekultivaciya kilish.
Landshaft elementlari inson yashaydigan konkret muxit xisoblanib, uni xar kanday kungilsiz nookilona uzgarishlar xamda ifloslanishlardan muxofaza kilish deganda biz uning elementlarini iloji boricha toza saklash undagi muvozonatning buzilishiga yul kuymaslik tabiatni tirik va ajoyib tYerritoriyalarini tabiiy xolicha saklab kolish kabilarni tushunamiz.
Landshaft va uning elementlarini turli shakllarda muxofaza kilish mumkin. Ularni umumlashtirib kuyidagi uch guruxga ajratamiz.
1. Landshaftning butun komponentlarini tula tukis muxofaza kilish.
2. Landshaftning ayrim ajoyib ob’ektlarini muxofaza kilish.
3. Antropogen landshaftining vujudga kelishi va uni optimal saklash.
Landshaftning butun komponentlarini muxofaza kilishda kurikxonalarning axamiyati katta.
Kurikxonalar — bu tabiat etaloni bulib tabiatni muxofaza kilishda kuyidagi vazifalarni amalga oshiradi.
1. Kurikxonalar tashkil etish orkali ma’lum bir ulka yoki geografik zona tabiatning majmuasi tabiiy xolicha kelajak avlod uchun saklab kolishadi.
2. Kurikxona bu tabiat etaloni sifatida tabiat komplekslari yaxshi saklangan komplekslar xisoblanib unda tabiiy tYerritorial komplekslarning rivojlanish konuniyatini uzaro alokasini , organizm bilan muxit urtasidagi munosobatlarni ilmiy jixatidan urganiladigan tabiiy laboratoriyadir. Bu tabiiy laborotoriyada olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasi, insonning xujalik faoliyati tufayli uzlashtirilgan kushni tYerritoriyada sodir bulgan salbiy va ijobiy uzgarishlarga takkoslanib, ilmiy prognoz beriladi.
Kurikxonalar soni va turi kamayib borayotgan usimlik va xayvonlarni kuriklash va kupaytirishda juda muxim rol’ uynaydi. Kurikxonalar tufayli noyob xayvon va usimliklar kupaytirilib boshka joylarga tarkatiladi. Bunga Bayxez kurikxonasida kupaytirilgan kulonlarni turkmaniston tYerritoriyasiga kuyib yuborilishi miso l buladi.
Kurikxona ov kasib tYerish xayvonlarni saklash va ularni kupaytirishda xam axamiyati katta.
Kurikxonalar tabiatning ajoyib kizikarli noyob joylarini tabiiy xolicha saklab kolishdan juda muxim vazifani bajaradi.
Kurikxonalarning madaniy - okartuv va estetik jixatidan axamiyati katta.
Uzbekiston kurikxonalari.
№
|
Kurikxonalar
|
tashkil etilgan yil
|
Maydoni mingaga.
|
Urni
|
Muxofaza ostiga olingan usimlik ,xayvonot va tabiat yodgorliklari .
|
1
|
Chotkol tog -urmon
|
1947
|
35.3
|
Chotkol tizmasining garbiy yonbagrida
|
Archa,Kavkaz tugdonasi:tungiz ,ok tirnokli ayik,kor barsi,sugur,okboshli taskara,Ximolay ulori,kora taskara.
|
2
|
Zamin tog-archa.
|
1926
|
10.6
|
Turkiston tizmasining shimioli-garbiy kismida
|
Kora archa,urik archa,savr archa,silovsin,tungiz,ok tirnokli ayik,kizil sugur,burgut,boltayutar,kaklik, Ximolay ulori,kora laylak.
|
3
|
Nurota tog-yongokzor
|
1975
|
22.5
|
Nurota toglarining shimoliy yonbagrida
|
Yongoklar,tog kuyi,bursik,itolgi,ok boshli taskara,burgut,boltayutar,kaklik,kara taskara.
|
4
|
Zarafshon ,tukay
|
1975
|
2
|
Zarafshon daryo kayirida
|
Tukay usimliklari, chakanda,chiyaburi ,kunduz,kirgovul,zagizgon
|
5
|
Xisor tog-archa
|
1976
|
78
|
Xisor tizmasining garbiy yonbagrida
|
Savr archa urik tung i z simlovsi n ok tirnokli ayik kora barsi okboshli taskara,burgut, Ximolay ulori boltayutar, korataskara.
|
6
|
Surxon
|
1960
|
28
|
Amurdaryo va Kuxitang togida
|
Tukay usimliklari xongul, morxur,tog kuyi tungiz,bursik,tukay mushugi.bugut,ok karkara,kirgovul,ilonTabiat yodgorliklari
|
7
|
Kizilkum tukay-chul
|
1971
|
3.9
|
Amudaryo soxilida
|
tukay va chul usimliklari xongul tungiz,jayron,tukay mushugi,ok karkara,kirgovul,Amurdaryo kilkuyrugi
|
8
|
Bodaytukay
|
1971
|
6.5
|
Amurdaryoning ung soxilida
|
Tukay usimliklari xongul,tungiz,bursik,tukay mushugi,ondatra,Xiva kirgovuli,ok karkara
|
9
|
Kitob,gelogiya
|
1979
|
5.3
|
Zarafshon tizmasining janubi-garbiy kism ida
|
Tabiy landshaft,toshkotgan usimlik va xayvonlar koldigi tog jinslari.
|
Geologik yodgorliklar tabiatda ochilib kolgan tog jinslari, koretlar, geyzYerlar, issik suv minYeral buloklar gorlar kiradi.
Poleantologik yodgorliklar Uzbekistonda kup uchraydigan toshga aylangan lekin uning izlari yaxshi saklangan usimlik va xayvonlar koldiklari
Landshaft yodgorliklari ajoyib koyalar sharsharalar, shovallar, dalalar, kiradi.
Botanik yodgorliklar noyob turi yukolib borayotgan usimliklar, kumlar orasida saklanib kolgan daraxtlar, ming yillik archalar.
Arxeologik yodgorliklar kadimiy manzilgox joylar, shaxar koldiklari, irrigaciya shaxobchalarining koldiklari, kuduk, sordoba, poliz kiradi.
Uzbekiston kurikxonalari
1. Surxo n 2. Kizilkum 3. Baday tukay 4. Zarafshon urmon 5. Vardaiza 6. chOtkol tog urmon 7. Zamin tog urmon 8. Nurata tog yongok kurikxonasi 9. Xisor tog archa kurikxonasi
1. Landshaftlarni muxofaza kilish va ekologiyasi
2. Uzbekiston kurikxonalari
3. Kurikxonalari axamiyati
|
