452
kiritilgan qo’shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish bo’yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni
ta’minlashga qaratilgan.
Davlat tomonidan
ijtimoiy muhitni ta’minlash
o’z ichiga ichki tartibni saqlash,
mahsulot sifati va og’irligini o’lchash standartlarini belgilash,
tovar va xizmatlar
ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni
oladi.
Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi mexanizm bo’lib xizmat
qiladi. Bu shunday kuchki, u xaridorlar yoki iste’molchilarning ehtiyojlariga ishlab
chiqaruvchi va resurs yetkazib beruvchilarni bo’ysundiradi. Raqobat sharoitida
ko’plab xaridorlar tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilarning taklifi bozor
narxlarini belgilaydi.
Bu shuni bildiradiki, ishlab chiqaruvchilar va resurs yetkazib
beruvchilar iste’molchilarning faqat bozor orqali hisobga olinadigan xohishlariga
moslashishi mumkin. Bozor tizimining irodasiga bo’ysunuvchi, raqobatlashuvchi
ishlab chiqaruvchilar foyda olishni va o’z mavqelarining mustahkamlashini kutadi,
kim bozor qonunlarini buzsa, zarar ko’radi va oxir oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida
xaridor – bu xo’jayin, bozor ularning gumashtasi, korxona
esa ularning xizmatkori
hisoblanadi.
Iqtisodiyotda sotuvchilar o’rtasidagi raqobat o’rnini monopoliyalar egallaganda,
ularning bozorga ta’sir ko’rsatish yoki undagi narxlarni o’z manfaatlarini ko’zlab
o’zgartirish imkoniyati paydo bo’ladi. Monopoliyalar o’zlarining takliflari umumiy
hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini sun’iy cheklash
orqali ularga ancha yuqori narx belgilash va shu orqali ancha barqaror foyda olishi
mumkin.
Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda monopoliyalar
ustidan ikki usulda
nazorat o’rnatiladi. Birinchi usulda, texnologiya va iqtisodiy sharoitlar raqobatli bozor
mavjud bo’lish imkoniyatini yo’qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar deb
nomladigan tarmoqlarda davlat narxlarini tartibga soladi va ko’rsatiladigan
xizmatlarga standartlarni o’rnatadi. Transport, aloqa, elektr energiyasi ishlab chiqarish
va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma’lum darajada shunday tartibga
solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko’pchilik bozorlarda raqobat
rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini kuchaytirish
va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar qabul qiladi.
Respublikamizda ham monopol faoliyatni cheklash, tovarlar bozorida raqobatni
rivojlantirish, iste’molchilar va tadbirkorlar manfaatini
himoya qilishga qaratilgan
qator qonunlar qabul qilingan.
Bozor tizimi kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda
mulkka egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan
birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo’lmagan, bilim va malaka darajasi past,
layoqati ham yuqori bo’lmagan a’zolari, qariyalar,
nogironlar, ishsizlar yolg’iz va
qaramog’ida bolalari bo’lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi
doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo’lmaydi. Qisqasi, bozor tizimi pul
daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o’rtasida taqsimlashda birmuncha
