4-ILOVA
Tayanch so'z va iboralar: Klaviatura, monitor, sichqoncha, printer, modem,
tizimli blok, operativ xotira
1. Kompyuter haqida umumiy ma’lumot.
Kompyuter - inglizcha so'z bo'lib, u hisoblovchi demakdir.
Garchand u hozirda
faqat
hisoblovchi bo'lmasdan, matnlar, tovush, video va boshqa ma’lumotlar ustida
ham amallar bajaradi. Shunga qaramasdan hozirda uning eski nomi - kompyuter
saqlangan. Uning asosiy vazifasi turli ma’lumotlarni qayta ishlashdan iborat.
Hozirda kompyuter termini ko'p uchrasada, shu bilan birga EHM (elektron
hisoblash mashinalari), HM (hisoblash mashinalari) terminlari ham hayotda ko'p
ishlatib turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat kompyuter terminidan
foydalanamiz. Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud: raqamli, analogli
(uzluksiz), raqamli-analogli, maxsuslashtirilgan. Ammo, raqamli kompyuterlar
foydalanilishi, bajaradigan amallarning universalligi, hisoblash amallarining
aniqligi va boshqa ko'rsatkichlari yuqori bo'lgani uchun, ular ko'proq
qo'llanilmoqda.
2. Shaxsiy kompyuterlarning tuzilishi
Shaxsiy kompyuterlar (inglizcha Personal Computers, qisqacha- PC) quyidagi
qurilmalardan tashkil topgan:
tizim bloki;
monitor;
klaviatura;
sichqoncha;
tashqi qurilmalar.
IBM firmasiga taalluqli shaxsiy kompyuterlar, inglizcha IBM PC kompyuterlari
atamasida yuritiladi va ular hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalgandir.
Tizimli blok. Tizimli bloke odatda desktop (yassi) yoki tovn (minora) ko'rinishida
ishlab chiqariladi.
Zamonaviy kompyuterlardagi tizim blokda ikkita tugmacha bor. Kattaroq
ko'rinishdagi tugmacha orqali kompyuter ishga tushiriladi. Bu
tugmachani POWER tugmachasi deb yuritiladi. POWER tugmachasining
yonida REZET tugmachasi joylashgan bo'lib,
bu tugmachaning vazifasi
, agarda
kompyuterda ishlayotgan vaqtingizda kursor qotib qolsa kompyuterni qayta
yuklash uchun ishlatiladi. Bu vazifani klavishlar orqali ham bajarish mumkin,
buning uchun klavishaturadagi CTRL+ALT+DELETE tugmaalri birgalikda
bosiladi. Kompyuterning asosiy qismlari tizim bloki da joylashgan bo'lib, ular
quyidagilardir: Tezkor xotira (RAM-Random Access Memory-ixtiyoriy kirish
mumkin bo'lgan) mikroprossesor, qurilmalar nazoratchilari, (ya’ni kontrollerlar,
adapterlar, elektr manbai bilan ta’minlash bloki), yumshoq disk yurituvchi
qurilmasi (FDD-Floppy Disk Driver), qattiq disk qurilmasi (HDD-Hard Disk
Driver), faqat o'qish uchun moijallangan
lazer disk qurilmasi
(CD ROM-Compact
Disk Read Only Memory), (CD Writer) lazer disk yozish qurilmasi, shinalar,
modem va boshqa qurilmalar. Tizim blokiga uning parallel (LPT) va ketma-ket
(COM) portlari orqali ko'plab tashqi qurilmalarni ulash mumkin.
Mikroprossesor- kompyuterning amal bajaradigan qismi bo'lib, u ma’lumotlarni
berilgan dastur asosida qayta ishlaydi.
Mikroprossesor 140 ta atrofida turli arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi. IBM
rusumli kompyuterlarda Intel tipidagi (shu nomli firma ishlab chiqqan)
mikroprossesorlar ishlatiladi.
Xotira- kompyuterda dasturlar va berilganlarni, amal natijalarini saqlaydigan
qurilma. Xotiraning turlari ko'p: tezkor, doimiy, tashqi, kesh, video va boshqalar.
Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo'lib, muharrir undan amallarni
bajarish uchun dastur, berilganlarni oladi va amalni bajarib, natijani yana unda
saqlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kompyuter o'chirilsa, tezkor xotirada
saqlanayotgan dasturlar va berilganlar yo'q bo'lib ketadi. Shuning uchun ularni
qattiq diskda yoki disketalarda saqlab qolish kerak. Barcha turdagi xotiralar uchun
muhim tushuncha uning hajmidir. Kompyuterlarda ma’lumot birligining eng
kichik o'lchovi sifatida bayt qabul qilingan bo'lib, 1 bayt 8 bit (ikkili raqam)ga
teng. O'z
navbatida bayt
bir simvolni (belgini) tasvirlaydi. Familiyangizni
kompyuterga kiritish uchun familiyangizda nechta harf bo'lsa, u xotirada shuncha
bayt joyni egallaydi. Xotira hajmi birligi sifatida kilobayt qabul qilingan va u Kb
bilan belgilanadi. O'z navbatida bir kilobayt 1024 baytga teng. 1024 kilobayt esa
1 Mbayt (Megabayt)ga teng.
1 Megabayt tezkor xotiraga ega kompyuterlarda faqat DOS tizimida ishlash
mumkin bo'lsa, 4 Megabaytli kompyuterlarda imkoniyatlari ko'proq bo'lgan
dasturlarni, xususan Windows 3.1, 3.11 dasturlarini ishlatish mumkin. Windows 95
ni to'laqonli ishlashi uchun 16 Megabayt xotira va kamida 486 prossesorli
kompyuter, Windows 98, 2000 operatsion tizimida ishlash uchun, FotoShop,
Corell Draw va boshqa hozirgi zamon dasturlarini ishlatish uchun kamida 32
Mbayt tezkor xotirali va Pentium-2,3 prossesorli kompyuterlar lozimdir. Bu
ko'rsatkichlar yangi prossesorlar va dastur mahsulotlarini paydo bo'lishi bilan yil
sayin oshib boradi.
Doimiy xotira (kompyuterga avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS-Basic
Input-Output System - kiritish chiqarishning asosiy tizimi) mavjud. Bunday
xotiradan ma’lumotlarni faqat o'qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM (Read
Only Memory-faqat o'qish uchun) deb ataladi. IBM PC kompyuterlarda bu xotira
kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, operatsion tizimini boshlang'ich
yuklanishini ta’minlash, qurilmalarga xizmat ko'rsatishning asosiy funktsiyalarini
bajarish uchun ishlatiladi.
Kesh xotira. Kesh xotira kompyuter ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U
tezkor xotira va mikroprossesor orasida joylashgan bo'lib, uning yordamida
amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi.
Videoxotira. Videoxotira monitor ekraniga video ma’lumotlarni (videotasvirlarni)
saqlab turish uchun ishlatiladi.
Shina. Kompyuterda har bir qurilmaning ishini boshqaruvchi elektron sxemalar
mavjud bo'lib, ular adapteriar (moslovchilar) deb ataladi. Barcha adapteriar
mikroprossesor va xotira orqali berilganlarni ayirboshlovchi magistral yo'l deb
ataluvchi shinalar orqali bog'langan bo'ladi. Shunday qilib, oddiy so'z
bilan aytsak
,
shinalar turli qurilmalarni bog'lovchi maxsus simlardir.
Tizim platasi kompyuterning asosiy platasi hisoblanib, unga BIOS,
mikroprossesor, tezkor xotira, kesh xotira, shinalar joylashtirilgan bo'ladi. Bundan
tashqari, unda ba’zi bir qurilmalar, ishni boshqaruvchi elektron sxemalar,
klaviatura, disk qurilmalari adapteri ham joylashgan bo'ladi. Kompyuterda kiritish-
chiqarish portlari kontrollerlari mavjud bo'lib, ular tizim blokining orqa qismida
joylashgan slot deb ataluvchi
joylar orqali printer
, sichqoncha va boshqa
qurilmalar ulanishi uchun xizmat qiladi. Kiritish-chiqarish portlari parallel va
ketma-ket bo'ladi va ular mos ravishda LPT1-LPT4 va COM1-COM3 deb
belgilanadi. Odatda LPT portga printer va COM portga faks-modem, sichqoncha
va boshqa qurilmalar ulanadi.
Monitor. Monitor (displey) kompyuterda matn va grafik ma’lumotlarni tasvirlash
(ko'rish) uchun xizmat qiladi. Uning elektron-nurii (SRT - Cathode Ray Tube) va
suyuq kristalli Gidkokristallicheskoe yoki LCD - Liquid Crystal Display)
ko'rinishlari mavjud. Garchand tashqi ko'rinishidan u televizorga o'xshab ketsada,
ular bajaradigan ishlari bilan keskin farq qiladilar. Monitorlar rangli va rangsiz
bo'ladi. Kompyuter tarqatadigan nur umuman aytganda zararii, shuning uchun ham
bahzi kompyuterlarda past radiatsiya
(Lowe radiation) so'zlarini uchratish mumkin. Lekin ularning inson organizmiga
tahsiri tobora kamayib boradigan rusumlari yaratilmoqda. Buning misoli keyingi
yillarda chiqarilgan 17-21 dyuymli SVGA (SUPER Video Grafic Adapter-katta
video grafik adapter) monitorlarda nurlarning tahsirini ancha kamaytirilishiga
erishilganligini keltirish mumkin. Monitor asosiy tavsiflaridan biri uning tasvirlash
qobiliyatidir. Tasvirlash qobiliyati ekranning gorizontali va vertikalidagi nuqtalar
soni bilan beriladi. Masalan 14 dyuymli (36.56 sm) monitorda tasvirlash qobiliyati
800x600, 15 dyuymli (38.1 sm) monitorda 1024x768, 17 dyuymli (43.2 sm)
monitorda 1280x1024 va 21 dyuymli (53.54 sm) monitorda esa 1600x1200.
Bundan tashqari, monitorning yana bir tavsifi tasvirlarni hosil qiluvchi piksellar
(nuqtalar) o'lchovining katta-kichikligidir. Tasvirlash qobiliyati 800x600 ga teng
bo'lgan monitorlarda yaxshi tasvir piksel 0,31mm ga, 1024x768ga teng bo'lgan
monitorlarda esa piksel 0,28 yoki 0,25ga teng bo'lishi kerak. Monitorning tez
ishlashi uning adapteriga bog'liq bo'ladi. Matn holatida monitorlar
nisbatan tez
ishlasada
, grafik holatda u sekinroq ishlaydi. Uning tezligini oshirish yo'llari ham
mavjud.
Hozirda monitorlarning suyuq kristalli (jidkokristallicheskoe yoki LCD)
ko'rinishdagilari keng tarqalmoqda. Bunga sabab uning zararli nur tarqatib inson
ko'ziga salbiy tahsir ko'rsatmasligi hamda kam energiya sarfidir. Bundan tashqari
bunday monitorlar satxi o'ta tekis bo'lib, unda tasvirlar buzilmasdan ko'rinadi.
Shuningdek hozirda plazmali monitorlar ham ishlab chiqarish yo'lga
qo'yilmoqda. иichi inert gazi bilan to'ldirilgan, satxi tekis shisha idish shaklida
bo'lib ichki satxida esa minglab mayda elektrodlar joylashtiriladi. Har bir elektrod
esa monitor ekranining bitta pikselini tashkil etadi. U ham inson uchun zararli
bo'lgan nur tarqatmaydi. Suyuq kristalli monitorlardan farqi uning katta dioganalli
ko'rinishlarini ham yaratish imkoniyati mavjud.
3. Klaviatura va sichqoncha
Klaviatura va sichqoncha ma’lum ma’noda bir-birining o'rnini bosadigan,
ma’lumotlarni kiritadigan va kompyuter bilan muloqot qilish vazifasini o'taydigan
qurilmalardir. Ularsiz kompyuterda ishlab bo'lmaydi. Ular yordamida Siz
operatsion tizimga va uning boshqaruvi ostida ishlaydigan dasturiarga buyruqlar,
shuningdek, bu qurilmalar yordamida dasturlarga kerak bo'lgan ma’lumotlar
kiritiladi.
Klaviatura. Klaviatura 101-105 asosiy klavishlardan tuzilgan. O'z vazifalariga ko'ra
tugmalar beshta guruhga bo'linadi:
1. Harflar va sonlarni kiritadigan tugmalar, u oddiy yozuv mashinkalarning
tugmalariga
о xshaydi.
Boshqaruvga oid tugmalar.
Funktsional yoki amal tugmalar.
Sonlar kiritadigan tugmalar.
Maxsus belgilardan iborat tugmalar.
Eng katta guruh - birinchi guruh bo'lib, ular yordamida rus va lotin
katta-kichik harflari, sonlar, maxsus belgilar, tinish belgilari kompyuterga
kiritiladi.
Pastda joylashgan uzun
, hech qanaqa belgisi bo'lmagan klavishning nomi
Spacebar yoki Space deb ataladi va bo'shliq belgisini kiritishga mo'ljallangandir.
Boshqa klavishlar bir necha nomga ega, chunki ular klaviaturaning ish tartibiga
(registriga) qarab turli belgilarni kiritishga mo'ljallangan.
Pastki registrda kichik, yuqori registrda esa katta harflar kiritiladi.
Kirill (rus) alifbosidan lotin (ingliz) alifbosiga yoki aksincha, lotinchadan ruschaga
o'tish Siz ishlaydigan dasturga bog'liq. Masalan, Windows da alifbo avtomatik
ravishda tanlanadi. (Ekranning eng pastki qismida).
Ekranga belgi tushadigan joy maxsus usul bilan belgilanadi. Buning uchun maxsus
belgi bor, u kursor deb ataladi. Agar ekran matn kiritish holatida ishlab turgan
bo'lsa, unda kursor o'chib-yonib turadigan vertikal chiziqcha yoki harfning ustiga
tushadigan to'rtburchakka o'xshaydi va matn kursori deb nomlanadi.
Agarda ekran grafik holatda ishlab turgan bo'lsa, unda kursor yonib-o'chib
turadigan gorizontal chiziqchaga o'xshaydi. Xullas, kursor ko'rinishi holatga qarab
o'zgaradi.
Boshqarishga oid klavishlar har xil boshqarish vazifalarini bajaradi. Ayrim
klavishlar, masalan: CapsLock, NumLock va Scroll Lock klavishlarining ishlash
vazifasini o'zgartirib turadi.
Shift, Ctrl, Alt klavishlari boshqa klavishlar bilan birga ishlaydi. Masalan,
Ctrl+Alt+F degani Ctrl, Alt va F klavishlarini birdaniga bosishni bildiradi.
Fl dan F12 gacha bo'lgan klavishlar funktsional klavishlar deb nomlanadi. Dastur
tuzilishiga qarab, ushbu klavishlar har xil vazifalarni bajarishi mumkin. Bular 12 ta
bo'lishiga qaramasdan, ko'pincha Fl dan F10 gachasi ishlatiladi.
Odatda F
l klavishi
yordamchi ma’lumotlarni olish uchun xizmat qiladi (Spravochnik).
4. Shaxsiy kompyuterlarning qo'shimcha qurilmalari.
Sichqoncha. Sichqonchama’lumotlarnikompyutergakiritishvaubilanmuloqotqilishv
azifasinitezroqamalgaoshirishnitahminlaydiganqurilmadir. Usizkompyuterdaxusus
an, amaliyottizimidaishlabbo'lmaydi.
Uyordamidaamaliyottizimgavauningboshqaruviostidaishlaydigandasturlargabuyru
qlarkiritiladi. Sichqonchaodatdaikkiyokiuchklavishalibo'ladi: chap,
o'ngvao'rtayokig'ildirakchali. Chap va o'ng klavishalar dastur asosida
almashtirilishi mumkin. Odatda chap klavisha
yordamida asosiy amallar
(ajratish, surish, bajarish va h.k.) bajariladi. O'ng klavisha kontekst tavsiyanoma
deb ataluvchi oynadagi amallarni bajarish uchun xizmat qiladi. Kontekst
tavsiyanomaning vazifasi joriy holatda u yoki bu amalni tezroq bajarish bilan
bog'liq. O'rta klavisha yoki g'ildirakcha hozirda xususan, varaqlash (Page Down,
Page Up amaliga o'xshab) maqsadlari uchun qulay.
Sichqoncha birinchi navbatda ko'rsatish vazifasini bajaradi. Agarda biror
obyekt ko'rsatgandan keyin, chap klavishacha bosilsa, o'sha obyekt ishlash uchun
tayyor bo'lib turadi. Ko'rsatilgan obyekt ustida, sichqonchaning chap klavishasi
ikki marta bosilsa, ko'rsatilgan obyekt ishga tushib ketadi. Sichqonchaning chap
klavishasini ikki marta
ketma-ket bosish operatsiyasi
, bu operatsiyani bir marta
chap klavishani bosib, keyin Enter bosilganiga teng bo'ladi.
Ekranda ko'rsatilgan obyektni surish yoki ko'chirish uchun, sichqoncha
ko'rsatkichini ko'rsatilgan obyekt ustiga keltirilib, sichqonchaning chap klavishasi
bosiladi va klavishani qo'yib yubormasdan, obyektni yangi joyga suriladi va
sichqoncha klavishasi qo'yib yuboriladi. Windows muhitida ishlayotganda
ekrandagi obyektlarni sichqonchaning ham chap, ham o'ng tomonda joylashgan
klavishalar bilan ko'chirish mumkin.
Bundan tashqari har bir shaxsiy kompyuterga tashqi qurilmalar deb ataluvchi
vositalarni ham
ulash imkoni mavjud bo'lib ulardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
Printer. Printerlar kompyuterda olingan natijalarni, dastur va berilganlarni bosmaga
chiqarish uchun ishlatiladi.
Printer yordamida matnlarni
, grafiklarni, rasmlarni
rangli va rangsiz ko'rinishda bosmaga chiqarish mumkin. Printerlar asosan uch xil
bo'ladi: matritsali, oqimli va lazerli.
Matritsali printerlar nuqtalar yordamida bosmaga chiqaradi. Shuning uchun ham
ularni nuqta-matritsali printerlar deb ham atashadi. Bunday printerlar nisbatan
sekin ishlaydi, chop qilish sifati uncha yaxshi
emas va chop qilish tezligi ham katta emas. Ular keng (A3) va oddiy (A4) chop
etish formatiga ega. 24, 48 ignali (nuqtali) printerlar mavjud bo'lib, albatta ignalar
soni ko'pligi yaxshi ekanligi tushunarlidir.
Oqimli printerlar. Bunday printerlar maxsus (rangli va rangsiz) siyohlarni purkash
yo'li bilan ishlagani uchun ular oqimli deb ataladi. Bu printerlarning turli ranglarda
chop qilish sifati tiniq va ravshan bo'lib, ularning-kamchiligi siyohining tez tamom
bo'lib qolishi va uning nozikligidir. Bu printerlar matnlarni nisbatan tez, grafik
tasviriarni esa sekinroq chop etadi.
Lazer printerlar.
Lazer printerlar ham sifati
, ham tezligi jihatidan eng yaxshi printer
hisoblanadi. Ular rangli va rangsiz bo'ladi.
Bunday printerlarning andozasi sifatida Hewlett-Packard (HP) firmasi
chiqaradigan HP LaserJet rusmli printerlar qabul qilingan. Lazer printeriarda chop
etish juda qulay bo'lib, u tez (minutiga 8-15 hatto 40 varaqqacha) chop etishi
mumkin. Ammo tabiiyki, bunday printerlarning narxlari nisbatan balandroqdir.
Uning bir kamchiligi - unda ishlatiladigan toner rang va kortrijning tez almashtirib
turilishidadir. Uning bir toneri taxminan 1500-2500 varaqqa yetadi. Albatta bu
raqam tejab ishlatishga bog'liq albatta. SHuning uchun lazer printerda chiqarilgan
nusxani kseroks orqali ko'paytirish maqsadga muvofiqdir.
Drayverlar. Bu shunday dasturki, u ma’lum qurilmalarni amaliyot tizimi bilan
birga ishlashini tahminlaydi. Agar tizimga biror qurilma ulangan bo'lsayu unga
mos drayver o'matilmagan va sozlanmagan bo'lsa, u holda Windows bunday
qurilmani tanimaydi. Masalan:
klaviatura
, monitor, disk, printer va boshqa
qurilmalar drayverlari bor.
Mulitimedia qurilmalari. Tovushlar va videoelementlar (video) bilan ishlash
mulitimedia vositalari deb ataladigan maxsus texnik va uskunaviy qurilmalar bilan
amalga oshiriladi. Bunday texnik vositalar bilan jihozlangan kompyuter
mulitimedia - kompyuter deb ataladi.
Mulitimedia atamasining lug'aviy ma’nosi mulitimuhitni anglatadi. Ammo
mulitimedia tushunchasining aniq tahrifi mavjud
emas. Odatda mulitimedia deganda turli shakldagi ma’lumotlarni qayta ishlovchi
vositalar majmuasi tushuniladi. Ayni
vaqtda bu avvalo tovushlar
,
videoelementlarni qayta ishlovchi vositalardir. SHu bilan birga mulgʻtiplikatsiya
(animatsiya) va yuqori sifatli grafika hollarida ham mulitimedia haqida gapirish
mumkin. Kelajakda mulitimedia vositalari ma’lumotning boshqa turlari, masalan,
virtual voqelik bilan ishlash imkonini berishi ehtimoldan xoli emas.
Raqamli foto va videokameralar kompyuterga
tasvirli va tovushli ma
’lumotlarni
(fototasvir va
Videofil’mlami) kiritish uchun mo’ljallangan.
Mikrofon tovushli ma’lumotlarni kiritish uchun mo'ljallangan.
Kolonkalar va naushniklar tovushli ma’lumotlarni eshitish uchun mo'ljallangan.
Vebkamera kompyuterga videotasvirli ma’lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi.
|
