4-ILOVA
Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) o`z ishi joyida joylashgan mutaxassisning
axborot va hisoblashga ehtiyojlarini ta’minlovchi apparat hamda dasturiy vositalar
majmuidir AIJ muxitidagi mutaxassisdan amaliy va tizimiy dasturlash bo`yicha
maxsus bilimlar talab kilinmaydi. Undan urganilayotgan xodisaning ashyoli
sohasidagi muljal ola bilish talab etiladi.
EHM foydalanuvchilarining bevosita ish joylariga yakinlashtirish mutaxassislar
akliy mehnatini avtomatlashtirish shakllaridan biridir. Bu narsa odam bilan
mashinaning o`zaro munosabatidagi ruxiy tusikka barham beradi.
1.Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish
istiqbollari.
Xo`jalik yuritish mexanizmini takomillashtirish, yangi samarali va ildam
to`zilmalarni izlash, boshqaruvning hozirgi zamon usullaridan foydalanish so`ngi
yillarda matlubot kooperatsiyasi faoliyati uchun xos bo`lib qolmoqda. Bu
jarayonlar bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan yangi mazmun kasb etadi.
Bunda boshqaruv faoliyatida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanishiga
muhim ahamiyat berilmoqda. Avtomatlashtirilgan ish joylari yaratish boshqaruv
vazifalarini avtomatlashtirish uchun elektron hisoblash mashinalaridan
foydalanishining.Bu bobda matlubot kooperatsiyasi tizimidagi mutaxassislar
avtomatlashtirilgan ish joyini rivojlanshtirish, tashkiliy va texnik jihatdan
ta’minlashning holati hamda istiqbollari ko`rib chiqiladi, buxgalter
avtomatlashtirilgan ish joyini axborot bilan ta’minlash tavsiflanadi, matlubot
kooperatsiyasi tashkilotlari va korxonalaridagi buxgalterning tovar ishlari
(operatsiyalari) hamda buxgalteriya hisobining boshqa uchastkalari yo`zasidan
buxgalteriya bo`yicha avtomatlashtirilgan ish joyi tadqiq etiladi.
Avtomatlashtirilgan ish joylar yaratishda erishilgan so`ngi yutuqlardan foydalanish
istiqbolli yo`nalishdir. Hozirgi vaqtda matlubot kooperatsiyasidagi boshqaruvning
turli darajalarida boshqaruv vazifalarni avtomatlashtirish darajasi turlichadir.
Chunonchi, respublika kasaba uyushmalari darajasida boshqaruv vazifalari o`rtaga
53 fond, viloyat kasaba uyushmalari jamiyatlarida -8,7 fond, ulgurji bazalarda-10,2
fond, matlubot jamiyatlarida - 2,3 fond avtomatlashtirilgan. Umumiy matlubot
kooperatsiyasida axborotning taxminan 6 fondi avtomatlashtirilgan tarzda
ishlanmoqda.
O`zbekiston matlubot uyushmasida axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan
tizimlarini yaratish va ishlatish masalalari bilan Bosh hisoblash arkazi (BXM)
shug`ullanmoqda.
Hozirgi vaqtda 20ta
ulgurji bazada
, 42ta chakana savdo korxonasi va matlubot
jamiyatida, 7ta umumiy ovqatlanish korxonasida axborot avtomatlashtirilgan
tarzda ishlanmoqda. Ulgurji bazalarda mutaxassislarning 129ta avtomatlashtirilgan
ish joylari ishlab turibdi. Kelajakda axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan
tizimlarini joriy etish ko`lamlarini kengaytirish, shuningdek ishlab turganlari
samaradorligini oshirish ko`zda tutilmoqda. Xozir avtomatlashtirilgan tizimlar
Toshkent, Samarkand,
Buxoro, Andijon va Fargona viloyatlarida ishlab turgan bo`lsa, 2000 yilgacha o`lga
mumkin. Buning ustiga matlubot xajmi kichiq bo`lib, hozirgi EHMlar
atlashtirilgan tarzda ishlash va saqlash uchun
avtomatlashtirilgangan ish joylari. Davrda bunday tizimlarni O`zbekistonning
barcha viloyatlarida va
Qoraqalpog`iston Respublikasida yaratish muljallanmokda. Bunda axborotni
ishlash texnologiyasi sohasidagi AIJlar e’tiborga olinadi.
2. Mutaxassislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va texnikaviy
jihatdan ta’minlanishi.
O`zbekiston mutaxassislari AIJlari ham shaxsiy EHMlar yaratilgan ES- 1022
xilidagi universal EHMlar yordamida ulgurji bazalar respublika uyushmasi
ma’lumotlarini ishlash avtomatlashtirilgan. Bu EHMlar tarkibida ES-7990 displey
majmui ishlatilmoqda, boshqarish qurilmasiga 32 tagacha terminalni ulash
mumkin. Terminlar sifatida ES-7927 xilidagi displeydan va klaviatura bilan
taminlangan ES-7934 yoki ES-7936 xilidagi faol ATsPlardan foydalaniladi.
O`zbekiston matlubot uyushmasining bosh hisoblash markazi asosan axborotni
ishlashni avtomatlashtirish loyihalarini universal EHMlar negizida ko`paytiradi.
Bizningcha, hozirgi vaqtda EHMlar negizida avtomatlashtirilgan tizimlar
yaratishni jadallashtirish zarur.
Ular asosida hisoblash shaxobchasini ham yaratish jamiyatlari
darajasida
ishlayotgan axborot
quvvati bu axborotni avtomatikligidadur. Shaxsiy EHMlarning axborot uzatish
vositalari vaqtning muayyan ko`lamida turli AIJlar o`rtasida ma’lumotlar
ayirboshlashni ta’minlaydi. AIJ ulgurji korxonaga ishlashning yangi shakllariga
o`tish, axborotni soddalashtirish, qog`ozdan qutulish imkonini beradi, chunki
etkazib beruvchilar va haridorlarni biriktirishni rejalashtirish, etkazib beruvchilarga
tovarlar uchun assortiment kesimida buyurtmalar tuzish, tranzit va ombor
oborotining nisbatini belgilash, tovar zaxiralari me’yorlarini qulay holga keltirish
mumkin bo`ladi. Bundan tashqari tovarlarni saqlash bo`yicha harajatlar va
yo`qotishlarning kamayishi, aylanma mablag`lar aylanuvchanligining jadallashuvi,
tovar aylanishi o`sish suratlarining ortib borishini hisobga olish va nazorat qilish
usullarining takomillashuvi, bir xillangan hujjatlashtirishni qo`llash ta’minlanadi.
3. O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning O`zbekistondagi
mutaxassislar AIJlari ulgurji savdo korxonalarida keng tarkalgan. Tovarshunos
sotuvchilar,
buxgalterlar
, reja rejalashtiruvchi iqtisodchilar
va baholar bo`yicha iqtisodchilar singari mutaxassislar o`z vazifalarni displeylarda
bajaradilar.
Barcha AIJlar yagona ichki axborot bazasidan foydalanishi tufayli buxgalter
AIJlarini o`rganish uchun boshqa mutaxassislar AIJlari to`g`risida tushunchaga ega
bo`lishi kerak. Binobarin, avval tovarshunos-sotuvchi, baholar bo`yich "Tovarlar
jo`natishga tovar kuzati jo`natilganiga shaxsiy omborining
yurtma fakturalari (sut ikki hujjat jo`natma savdosining Toshkent Respublika
jo`natmasida).
olishda TNBR tranzaktsiyasi bajarilgandan qaydonlariga shaxslar hisobotlarini
tuzish» vazifasi TNBN hal etiladi.
MAVZU: AXBOROTNI MUHOFAZAQILISHNING DAVLAT TIZIMI
Himoyalash texnologiyasi personali tashkilotning kimmatli axborotlarini
ximoyalash qoidalariga rioya qilishga undovchi boshqarish va cheklash xarakteriga
ega bo‘lgan chora-tadbirlarni uz ichiga oladi. Tashkiliy ximoyalash elementi
boshqa barcha elementlarni yagona tizimga boglovchi omil bo‘lib xisoblanadi.
Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, axborotlarni ximoyalash tizimlari tarkibida
tashkiliy himoyalash 50—60 % ni tashkil qiladi. Bu hol ko‘p omillarga bog‘liq,
jumladan, axborotlarni tashkiliy himoyalashning asosiy tomoni amalda
ximoyalashning printsipi va usullarini bajaruvchi personalini tanlash, joylashtirish
va o‘rgatish xisoblanadi. Axborotlarni himoyalashning tashkiliy chora-tadbirlari
tashkilot xavfsizligi xizmatining me’yoriy uslubiy xujjatlarida uz aksini topadi.
Shu munosabat bilan ko‘p hollarda yuqorida ko‘rilgan tizim elementlarining
yagona nomi — axborotni tashkiliy-huquqiy
ximoyalash elementini ishlatadilar. Axborotlarni muxandis-texnik ximoyalash
elementi - texnik vositalar
kompleksi yordamida hudud
, bino va qurilmalarni
qo‘riklashni tashkil qilish hamda texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol
kurash uchun muljallangan. Texnik ximoyalash vositalarining narxi baland
bulsada, axborot tizimini ximoyalashda bu element muhim ahamiyatga ega.
Axborotni himoyalashning dasturiy-matematik elementi kompyuter, lokal tarmoq
va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saklanadigan kimmatli
axborotlarni ximoyalash uchun muljallangan.
Shuning uchun «Kompyuter tizimlari va tarmoqlarida axborotni himoyalash»
kursini o‘qitishdan maqsad:
Axborotlarni uzatishda xavfsizlikni ta’minlashga qo‘yiladigan talablarni bevosita
quyidagi atamalardan aniqlash mumkin: konfidentsiallik, autentifikatsiya,
yaxlitlikni saqlash, yolg‘onning mumkin emasligi, foydalanuvchanlik,
foydalanuvchanlikni boshqarish.
Ko‘p xollarda yaratuvchi e’tiboridan chetda qolgan himoya sistemasining
kamchiliklarini aniqlash maqsadida muammoga qarshi tomonning nuqtai nazaridan
qarash lozim. Boshqacha aytganda, himoyaning u yoki bu mexanizmi yoki
algoritmini yaratishda mumkin bo‘lgan qarshi choralarni ham ko‘rish lozim.
Himoya vositalaridan barcha qarshi choralar majmuasini xisobga olgan xolda
foydalanish lozim.
Xavfsizlikni ta’minlash choralari sistemasi yaratilganidan so‘ng bu choralarni
qachon va qaerda qo‘llash masalasini yechish lozim. Bu fizikaviy joy (ma’lum
himoya vositasini qo‘llash uchun tarmoq nuqtasini tanlash) yoki xavfsizlikni
ta’minlovchi mantiqiy zanjirdagi joy (masalan, informatsiya uzatuvchi protokol
satxi yoki satxlarini tanlash) bo‘lishi mumkin.
Himoya vositalari, odatda, ma’lum algoritm va protokoldan farqlanadi. Ularga
binoan barcha himoyadan manfaatdor informatsiyasining qandaydir qismi maxfiy
bo‘lib qolishi shart (masalan, shifr kaliti ko‘rinishida). Bu esa, o‘z
navbatida
,
bunday maxfiy informatsiyani yaratish, taqsimlash va himoyalash metodlarini
ishlab chiqish zaruriyatini tug‘diradi. Ma’lumki internet tarmoqlararo informatsiya
almashinuvini ta’minlavchi magistiraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar
manba’iga kirish, qisqa vaqt ichida ko‘plab ma’lumotlar yig‘ish ishlab
chiqarishning va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin.
Shu bilan bir qatorda internetning ushbu imkoniyatlaridan foydalanib turmoqdagi
begona kompyuterlarni boshqarish ularning ma’lumotlar bazasiga kirish, nusxa
ko‘chirish g‘arazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni
amalga oshirsh mumkin. Internetda mavjud bo‘lgan ushbu xavf, informatsion
xavfsizlik muammolari bevosita tarmoqlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Bizning oldingi paragraflarda qayd etib o‘tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini
o‘zaro kelishilgan qoida (protokol) asosida ishlovchi juftlik «Server» va «Mijoz»
dastur ta’minoti bajaradi. Ushbu protokollar miqyosida ham «Server», ham
«Mijoz» dasturlari ruxsat etilgan amallarini (operatsiya) bajarish vositalariga ega.
Masalan, NTTR protokoldagi formatlash komandalari Web sahifalarida
joylashtirilgan tovush, vidio animatsiyalar va har xil aktiv ob’ektlar ko‘rinishidagi
mikrodasturlar. Xuddi shunday ruxsat etilgan operatsiyalar, aktiv ob’ektlardan
foydalanib internetda ba’zi bir noqonuniy harakatlarni oshirish tarmoqdagi
kompyuterlarga va ma’lumotlar ba’zasiga kirish hamda ularga tahdid solish
mumkin bo‘ladi
|
