Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

12 
III - Oshib boradigan haroratlar xududi (1.2 rasm)
I - xududdagi haroratlar o‘zgarishi hududlardagi klimatik 
sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. O‘rta kenglik 
mintaqalarda joylashgan hududlar uchun a-
egri chiziq (yoz payti), b-egri chiziqdan (qish) 
iborat. I-xudud umumiy qalinligi-12-15 m ga 
teng, qish mavsumida harorat 00 dan tushib 
ketganda I-A-chegara hosil bo‘ladi. I-A- 
chegaraning 
qalinligi 
yoki 
boshqacha 
aytganda muzlash chuqurligi mavsumga, 
iqlimga, tog‘ jinsining turiga bog‘liq bo‘lib, 
bir necha sm dan 2 m va undan ko‘proq 
bo‘lishi mumkin. Iliq mo‘’tadil iqlimli 
mintaqalarda, I chegara faqat a-egri chizig‘i 
bilan 
haraktyerlanadi. 
Yerning 
qa’riga 
chuqurlashganlik sari haroratning mavsumiy va kunlik o‘zgarishlari 
ta’siri sustlashadi va 15-40 m chuqurlikda doimiy haroratli chegara 
joylashib, ushbu hududdagi o‘rtacha yillik haroratga teng bo‘ladi.
SHimoliy yarim sharda u 

15,5
0
S, janubiy yarim sharda esa

13,6
0
S ga teng bo‘ladi. III chegara oralig‘ida chuqurlashgan sari harorat 
ortib boraveradi. Har 100 m ga chuqurlashgan sari haroratning ortib 
borish qiymati-geotyermik gradient deb atalib, 1
0
S ga harorat oshib 
boradigan chuqurlik o‘zgarish qiymati geotyermik bosqich deb ataladi. 
Bu bosqichning o‘rtacha qiymati 33 m ga teng. Vulqonli faoliyat ko‘p 
bo‘ladigan joylarda yer osti yerib, qizigan magmalar harorati tufayli 
geotyermik bosqich 5-7 m ga tushadi. Masalan, yer yuzasining turli 
mintaqalarida geotyermik bosqichning o‘rtacha qiymati quyidagiga teng: 
Bokuda-26 m, Donbassda-28-33 m, Xar’kovda-37,7 m, Moskvada-38,4 
m, Toshkent tumanida-35,5–37 m, Qizilqumda-29-33 m. Haroratning 
chuqurlik o‘zgarishi bilan oshib borish konusi 3-5 km gacha ta’sir etadi. 
Yer qobig‘ining eng chuqur joylari va mantiyaning yuqori qismlaridagi 
haroratni lava haroratiga qarab aniqlash mumkin-u taxminan 1500
0
S 
atrofida bo‘ladi. Oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra yer yadrosining harorati 
2000-2500
0
S, bosimi 3,5 mln. atm. ga teng.

13 
Nazorat savollari: 
1. Geologiyaning bo‘limlari to‘g‘risida ma’lumot byering? 
2. Umumiy geologiya fani nimalarni o‘rgatadi? 
3. Muhandislik geologiyasi fanining vazifasi nimalardan iborat? 
4. Yer sayyorasining paydo bo‘lishi to‘g‘risida qanday gipotezalar 
bor? 
5. Yer sharining shakli va tarkibini izoxlang? 
6. Yer sharining kimyoviy tarkibi nimalardan iborat? 
7. Yer sayyorasi qanday qobiqlardan tuzilgan? 
8. Yerning issiqlik rejimi nima? U qaysi manbaa bilan aniqlanadi?
9. Yerning chuqurligi va ichki qismlari bo‘yicha xarorat rejimi 
qanday o‘zgarib boradi? Yerning issiqlik rejimini o‘rganishning 
amaliy axamiyatini tushuntirib byering. 
10. Geotyermik gradient va geotyermik bosqich nima? 

Download 6,24 Mb.