24
Stelning eng qadimgi va sodda turi gaplostel yoki protosteldir. Gaplostel yaxlit
yog‘ochlik boylamlarni o‘rab olgan lubdan tashkil topgan. Bunday tur psilofitlar
telomi va sodda tuzilishdagi yo‘qolib ketgan ba’zi bir o‘simliklarning poyalarida
uchratiladi.
Gaplostel ba’zan hozirgi davrdagi paporotniklarning poyalarida ham uchrab
turadi. Gaplosteldan aktinostel tur kelib chiqqan. Poyaning ko‘ndalang kesimida
yog‘ochlik yulduz shaklida bo‘lib, protoksilemma ushbu
yulduzning qirralarida
ekzoarx yo‘l bilan shakllanadi. YOg‘ochlikning keyingi taraqqiyoti markazga intilish
tomon yo‘nalgan. Aktinostel tur ham ko‘pchilik sodda tuzilishdagi o‘simliklar uchun
xos (plaunlar, qirilib ketgan qirqbo‘g‘imlar va boshqalar). Gaplosteldan aktinostelga
o‘tish avvalo boylamlarni yon novdalarga bo‘linishi hamda yog‘ochlik tirik
to‘kimalar bilan katta yuzada bog‘lanishda bo‘lib, moddalarni o‘tkazish ancha
yaxshilanadi. Keyingi bosqichda sifonostel tur kelib chiqqan bo‘lib, bunda o‘zak ham
paydo bo‘lgan. Sifonostel turning kelib chiqishi yog‘ochlikni poyaning chekka
qismlariga
xam surilishiga, shuningdek, naysimon tuzilishdagi ancha mustahkam
poyani hosil bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari o‘zakning paydo bo‘lishi yana
o‘tkazuvchi elementlarni tirik to‘qimalar bilan bog‘lanish yuzasini oshiradi. Uzak
parenximaning bo‘lishi poyaning g‘amlovchi vazifasini engillashtiradi.
Stelning navbatdagi evolyusiyasi yirik barglar va yon novdalarning rivojlanishi
bilan bog‘liqdir. Poyada yon organlarning hosil bo‘lishi, barg lakunlari va
shoxlaridagi lakunlarni keltirib chiqaradi. Natijada sifonostelda o‘zakdan chiqqan
birlamchi o‘zak nurlari radial yo‘nalishda o‘tkazuvchi
boylamlarni ajratib
qo‘yadi. SHuning uchun stelning diktiostel va eustel turlari kelib chiqdi.
Diktiostel tur kambiyga ega bo‘lmagan paporotniklar uchun xarakterli. Eustel
esa urug‘li o‘simliklar uchun xosdir. Endarx yog‘ochlik ochiq kollaterial
boylamlardan tashkil topgan. Stel evolyusiyasining oxirgi turi bir pallali
o‘simliklardagi, atakostel hisoblanadi. U eusteldan boylamlarda kambiyning
25
bo‘lmasligi va barg izidan chikqan ayrim boylamlarning poyaning markaziga tomon
yo‘nalishi, keyinchalik chekka tomonlarga siljishi bilan farq qiladi.
1) Poyaning qadimgi sodda tipi-gaplostel (yunon. gaplos - sodda) yoki protostel
- gaplostelning markazida ksilema joylashib, floema bilan о‘ralgan (riniofit va boshqa
sodda tuzilgan о‘simliklar poyasida va hozirgi ba’zi sporali yuksak о‘simliklarda ham
uchraydi).
2) Gaplosteldan – aktinostel (yunon. aktinos – nur) rivojlanadi ya’ni ksilema
kо‘ndalang kesimda yulduzsimon kо‘rinishda bо‘ladi.
Protoksilema nurlarning
oxirida paydo bо‘ladi (ekzarx) keyin markazga qarab intiladi (plaun, qadimi
qirqbо‘g‘imsimonlarning poyasida uchraydi). Gaplostedan aktinostelning paydo
bо‘lish sabablari:
a) yon organlarga boradigan о‘tkazuvchi naylar bog‘lami paydo bо‘ladi;
b) aktinostelda ksilema va floemaning hajmi kengayib, atrofdagi tirik
tо‘qimalar
bilan aloqasi kuchayadi, о‘tkazuvchanlik xususiyati oshadi.
3) Sifonostel (yunon. sifon - nay) bu vaqtda poyada о‘zak paydo bо‘ladi.
Poyada ksilema naylari о‘zakdan uzoqlashib poyaning mustahkamligini ta’minlaydi.
О‘zakning parenximadan tashkil topganligi, poyaning moddalar tо‘plash xususyatini
yengillashtiradi. Keyinchalik poya, evolyusiyasi natijasida murakkablasha boradi,
yirik barg va yon novdalarning rivojlanishi bilan yirik parenximadan tashkil topgan
lakunlar paydo bо‘ladi. Natijada о‘zakdan pо‘stloqqa qarab radial yо‘nalgan keng
parenxima yо‘llari – birlamchi о‘zak nurlari paydo bо‘ladi.
4) Keinchalik о‘simliklarda diktiostel (yunon. diktion - tо‘r) va 5) Eustel (gr. eu
- yaxshi, haqiqiy) tuzilishlariga ega bо‘lgan poyalar paydo bо‘ladi. Eustel - urug‘li
о‘simliklarga xos bо‘lib – endarx rivojlanadigan ksilemaga ega bо‘lgan ochiq
kollateral bog‘lamlarni hosil qiladi. Dikatiostel tuzilishida kambiy paydo bо‘lmaydi
(qiriqquloqsimonlar).
26
6) Poya evolyusiyasining oxirida ataktostel (yunon. a – teskari, taktos – tartib
bilan joylashish) tuzilishiga ega bо‘lgan bir pallali о‘simlikklarga xos bо‘lgan poyalar
paydo bо‘ladi. Bu tip eusteldan kambiy tо‘qimasini yо‘qligi bilan farq qiladi.
Bog‘lamlar
murakkab joylashadi, ba’zi bog‘lamlar ya’ni barg izlari avval markazga
qarab sо‘ngra tashqariga qarab yо‘naladi. Shuning uchun poyaning barcha yuzasida
bog‘lamlar mavjud bо‘ladi.
Ildiz asosan gaplosteldan paydo bо‘lgan bо‘lib tuzilishi tuproqdan oziqlanishiga
moslashgan.
