Kurs ishi obyekti. O’zbekistonning tabiiy resurs salohiyatini iqtisodiyotdagi rolini qiyosiy tahlil qilish kurs ishining obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O’zbekistonning tabiiy salohiyatidan samarali foydalanish usullarini o’rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
4
1. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish konsepsiyasida yoritilgan eng muhim muammolardan biri, bu mamlakatning boy mineral-xomashyo resurslaridan ratsional va kompleks foydalanishdir. O‘zbekiston metallurgiya sanoatining asosiy va muhim yo‘nalishlaridan biri, bu respublika hududida joylashgan yirik metall saqlovchi konlarni qazib olish va ishlab chiqarishga jalb etishdir va shunga respublikamizda barcha imkoniyatlar mavjud. Bir qator foydali qazilmalar (metallar) bo‘yicha O‘zbekiston tasdiqlangan zaxiralar va istiqbolli rudalar jihatdan MDH dagina emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Ma’lumki respublikamiz o‘quv ta’limidagi o‘tqazilayotgan islohatlar oliy ta’lim sohasidagi fanlar tarkibidagi ko‘plab o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Bu sohada tayyorlanadigan mutaxassislarga ishlab chiqarishda talab juda katta. O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim shunday darajaga yetishi kerakki, bunday ta’lim mamalakatimizda va xorijda fan, texnika va texnologiya, hamda iqtisodiyot sohalarida bo‘lajak taraqqiyotni hisobga olgan holda raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashni ta’minlay oladigan bo‘lishi lozim. Rangli metallurgiyada bir vaqtning o‘zida xom ashyodan kompleks foydalanish va atrof – muhitni zararli chiqindilardan ishonchli himoya qilishni ta’minlaydigan qurilmalar va kam xom ashyo sarflaydigan texnologiyalarning metallurgik ishlab chiqarishga qo‘llanila boshlanishi ilmiy – texnik taraqqiyotning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Rangli metallurgiya mahsulotlari xalq xoʻjaligining hamma sohalarida qoʻllaniladi. Konchilik korxonalari, boyitish fabrikasi, metallurgiya va metalga ishlov berish zdlari tarmoqning ishlab chiqarish majmuini tashkil etadi.Boshqa foydali qazilmalarga Karaganda rudalarda rangli va nodir metallar miqdori juda kam boʻladi. 1 t rangli metall olish uchun 100 t dan to oʻn minglab t gacha ruda qazib olinadi va kayta ishlanadi. Rudalarning 65% dan koʻprogʻi ancha tejamkor usul — ochiq usulda qazib olinadi. Ruda xom ashyosida asosiy elementlar — alyuminiy, mis, qoʻrgʻoshin, rux, nikel, qalay, volfram, molibden bilan birga yoʻldosh elementlar — oltin, kumush, platina metallari, kobalt, mishyak, reniy, indiy, rubidiy, galliy, selen, tellur va boshqa, baʼzan qimmati jihatdan
5
"asosiy" metallardan ustunroq boʻlgan metallar ham uchraydi. Boyitish fkalarida jami rudalarning 90% dan koʻprogʻi samarali flotoreagentlarni qoʻllagan holda flotatsiya usulida boyitiladi.Oʻzbekistonda Rangli metallurgiya mahalliy mineral xom ashyo resurelari negizida 20-asrning 30-yillaridan rivojlandi. Respublikada rangli, nodir va qimmatbaho metallar (oltin, mis, qoʻrgʻoshin, rux, volfram, molibden, simob va boshqalar) konlari, Qoramozor misqoʻrgʻoshinrux koni, Obirahmat, Burchmulla, Oqtuz, Takob, Ingichka, Qoʻytosh, Langar rangli metallar, Chodak, Zarmitan, Marjonbuloq, Kauldi, Koʻkpatos, Qizilolmalisoy oltin, Qoʻrgʻoshinkon, Oltintopgan qoʻrgʻoshinrux, Qalmoqqir mis konlari va boshqa topilib, ular sanoat miqiyosida oʻzlashtirilishi bilan respublikada Rangli metallurgiya shakllandi. Respublika rang metallar ishlab chiqarish boʻyicha jahonda yetakchi oʻrinlarga chiqdi. Oʻzbekiston jahon mamlakatlari orasida oltin zaxiralari boʻyicha 5, oltin qazib olish boʻyicha 7oʻrinda turadi (qarang Oltin sanoati). Mis, qoʻrgʻoshin — pyx ishlab chiqarish, asosan, Ohangaron — Olmaliq konsanoat hududida QoʻrgʻoshinkonOltintopgan polimetall konlari, Qalmoqqir mis konlari negizida shakllandi. Tarmoqning yetakchi korxonasi tugal metallurgiya sikliga ega boʻlgan Olmaliq konmetallurgiya kombinatidir. Volfram va molibden metallurgiyasining yirik korxonasi Chirchiq shahridagi Oʻzbekiston qattiq qotishmalar va oʻtga chidamli metallar k-ti boʻlib, kt Ingichka volfram (1943; Samarqand viloyati) va Qoʻytosh volframmolibden (1937; Jizzax viloyati) konlari rudalari hamda mis rudalaridan ajratib olinadigan molibden negizida ishlaydi. Ktda 1molibden quymasi 1956 yil olingan, 1957 yildan qattiq qotishmalar ishlab chiqarila boshladi. Kt mahsulotlari (100 turdan ortiq) elektrotexnika, poʻlat eritish, kon burgʻilash sohalarida keng qoʻllaniladi. 1996 yildan ktda respublika ehtiyojlarini tula qoplaydigan elektr lampochkalari ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirildi.60-yillardan rangli metallarning ikkilamchi quymalarini olish uchun qurilgan quvvatlar Toshkent shahrida ishlamoqda. Korxonada alyuminiy parchalari qaytadan eritilib, xalq xoʻjaligiga yetkazib beriladi. 1990-yillardan Oʻzbekiston metallurgiyasida kamyob yer elementlari metallurgiyasi shakllanmoqda. Kamyober metallarining alyuminiy va magniy bilan qotishmalari — yengil qotishmalar, magniy bilan
6
qotishmalari — oʻtga chidamli qotishmalar turli sanoat tarmoklarida keng qoʻllaniladi. Respublikada zamonaviy ilgor texnologiyani joriy etilishi natijasida kukunlar metallurgiyasi ham rivojlanmoqda. Bugungi kunda qazish ishlari olib borilayotgan va o‘rganilayotgan mis konlar haqidagi ma’lumotlarga e’tibor berilsa, tarkib jihatidan ular ancha kerakli metallar bo‘yicha kambag‘aldir. Misning tarkibi bu konlarda ko‘p hollarda 1–2 % ni tashkil etsa, katta konlarda bu ko‘rsatkich 0,35–0,75 % dangina iborat. Lekin shunday mis konlari mavjudki, ular tabiatda o‘ziga xos mo‘jiza kasb etgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Tarkibida misi bor tabiiy birikmalarning bir joyga mujassam bo‘lishi o‘z o‘rnida mis konlarini hosil qilsa-da, ular joylashuvi va kimyoviy tarkibi jihatidan yuqorida sanab o‘tilgan barcha ruda turlariga to‘g‘ri keladi. Qadimgi ruda konlari nafaqat Ural tizmalarida, balki Qozog‘iston, Buyuk Turkiston hamda Kavkazorti tog‘larida ham keng miqyosda ishlatilganligi arxeologiya qazilmalaridan bizga ma’lum. Barcha MDH respublikalarini qadimdan eng katta mis konlariga boy tizma tog‘, deb atasak arziydi. Agar xaritaga nazar tashlansa, yashil-ko‘k rangli tog‘ tizmalarida Turon qazilma boyliklarini, Gay, Sibay, Qorabosh konlari va boshqa hududlar haligacha mis olish bo‘yicha yetakchi konlardan ekanligiga ishonchimiz komil bo‘ladi. Umuman, Ural tog‘lari mis-ruxli sulfid rudalari toifasiga mansub bo‘lib, bu rudalarga yo‘ldosh metallar: rux, nikel, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, goh kam bo‘lsa-da, vismut, indiy, kobalt, talliy, tellur kabi elementlar uchrab turadi [10]. Bu azim Ural tizmalari qo‘ynidan olingan mis metali va unga yo‘ldosh bo‘lgan elementlar Qizil Ural, O‘rta Ural, Qorabosh hamda Mednogorsk tog‘-kon kombinatlarini to‘la ta’minlab kelmoqda. Qozog‘iston Respublikasini oladigan bo‘lsak, juda ko‘p ro‘znoma va oynomalarda yangi mis konlarini ochish, geologiya-ekspeditsiya ishlarini keng ko‘lamda olib borish bo‘yicha yaqin yillar ichida u MDH mamlakatlari orasida oldingi o‘rinlarni egallashi mumkinligi haqida ma’lumotlar berilmoqda. Ancha yillardan beri ishlab kelayotgan Jezqozg‘on mis kombinati to‘liq ta’minlanib turgan bir paytda, Balxash, Boshikel va yana mingga yaqin piritga boy mis-ruxli hamda kichik oksidli ruda konlari topilganligi yosh mustaqil Qozog‘iston uchun quvonarli holdir. Shuningdek, Kolsk, Taymir yarim orollari, Kavkaz va Baykalortidagi U
7
dokon konlari bir me’yorda ishlab turmasa-da, misli rudalarga ancha boydir. Kimyoviy usul esa ashyolarning kimyoviy va fazali tarkibining o‘zgarishi bilan boradi. Kimyoviy usul bilan tayyorlash deyilganda, ko‘proq pirometallurgiya jarayoni, ya’ni sulfidli ashyolarni oksidlovchi kuydirish yo‘li bilan pechlarda eritish yoki gidrometallurgiya usuli bilan tanlab eritishga tayyorlash tushuniladi. Mis ashyolarini tayyorlash, ulardan vaqtida o‘rtacha namuna olib, zaxirada ma’lum miqdorda ushlab turish shixta tayyorlashning asosiy omillaridan biridir. Zaxirada xomashyoning hech bo‘lmaganda 20–30 kunga yetadigan miqdorda bo‘lishi, nafaqat korxona eritish agregatlarining bir me’yorda ishlashini ta’minlaydi, balki rejadagi misni va qimmatbaho metallarni olishga sarf qilingan xarajatlarni qoplashga olib keladi va ishlab chiqarishning unumdorligini oshiradi. Shixta qorishmasini tayyorlash ombori bir qancha zovurlardan hamda shixta uchun mo‘ljallangan bo‘linmalardan iborat bo‘lib, ularga shixta qorishmasi alohida yuklanadi. Kerak bo‘lganda osma yuk ko‘targich mashinalar yordamida ashyo olinib, xampalar (bunker) orqali shixta uzatkich tasmaga, undan so‘ng shixta qorishmasi uchun mo‘ljallangan xampaga yuklanadi. Shixta qorishmasining sifatli tayyorlanishi va yaxshi aralashtirilishi metallurgik jarayonga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umuman, jarayonning borishi davomida misning kam yo‘qolishi, unumdorlikning ortishi, jarayonning bir tekisda bo‘lishi shixta qorishmasining tayyorlanishiga bog‘liq. Shixta qorishmasini tayyorlash, saqlash hamda jarayonga uzatish mexanizatsiyalashgan qatlamli shtabel orqali xomashyo omboriga olib boriladi. Mexanizatsiyalashgan shixta saqlanadigan va jihozlangan joy yopiq omborxonadan iborat bo‘lib, shixta qorishmasini uzatish, saqlash va jarayonga yetkazib berishga mo‘ljallangan uskunalar bilan jihozlangan bo‘ladi. Hozirgi kunda texnika taraqqiyoti yuksak darajada shunchalik tez va eng zamonaviy elektron texnikalar bilan jihozlangan holda rivojlanmoqdaki, bu esa o‘z navbatida, mis olish texnologiyasiga ham o‘zining kuchli ta’sirini o‘tkazmoqda. Mis olish, uning xomashyolarini qayta ishlash qadimdan yo‘lga qo‘yilganligi, miloddan oldingi asrlarda ham bizning hududimizda mis rudalari qazib olinganligi oldingi bo‘limlarda ta’kidlab o‘tilgan edi. Arxeologik qazilmalar va ayrim
8
tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, qadimiy Iloq viloyatining poytaxti Tunkentda, To‘qkentda (Pskent tumani, hozirgi Qirqqiz jamoa xo‘jaligida), Qurama tog‘ tizmalarida misli hamda qo‘rg‘oshinli, oltin va kumushga boy rudalar qo‘l mehnati orqali qazib olinib, ba’zan alohida boyitilib, ba’zan esa boyitilmasdan pechlarda eritilgan. Taxminlarga qaraganda, VI asrgacha mis va oltin boyitilmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri eritilgan. Mis, oltin izlovchilar tomonidan konlarda yerosti va yerusti usuli bilan ularni rangiga qarab (mis qizg‘ish, oltin sarg‘ish rangda bo‘lgan) o‘tkir bolg‘acha va teshalar bilan ajratib olingan. Ayrim joylarda toshlarni yuqori alangada qizdirib, so‘ng suv sepib, minerallarni darz ketkazish yo‘li bilan parchalab, eritish pechlariga olib keltirilgan. Bu eritish pechlari uchun avvaliga yerni 1–2 metr o‘yib, yon tomonlariga, chekkalariga, mo‘rilariga o‘tga chidamli toshlarni terib, havo berish orqali eritish jarayonini amalga oshirganlar.
9
2. Asrimiz boshida Toshkent viloyatiga qarashli bo‘lgan Angren ko‘miri O‘zbekiston ehtiyojining 58–60% ini qondirib kelmoqda, ya’ni bir yilda o‘rtacha 3 mln.t.dan ortiq qazib chiqarilmoqda (2005-y.). Respublikamizda ko‘mir Angren konidan tashqari, Surxondaryo viloyatining Sharg‘un va Boysun konlarida ham 1950-yillar oxiridan boshlab yerosti usulida qazib olinmoqda. O‘zbekistonda konchilik sanoati bo‘yicha 400 ga yaqin rangli metallar, ko‘mir, gaz qazib chiqaruvchi korxonalar, neft konlari, shaxta makonlari va turli konlar ishlab turibdi. Ular tarkibida yuqorida qayd etilgan Olmaliq va Angren korxonalaridan tashqari, 1950-yillari o‘z ishini boshlagan Ingichka konini, 1956- yilda o‘z faoliyatini boshlagan Chirchiqdagi O‘zbekiston o‘tga chidamli va qattiq qotishmali metallar kombinati, O‘rta Chirchiq plavikoshpat kombinati, 1970– 1980-yillarda ishga tushirilgan Uchquloch, Kovuldi, Marjonbuloq kon va ruda boyitish fabrikalarini, 1966-yilda ishga tushirilgan Qo‘shbuloq koni, 1973-yildan mahsulot bera boshlagan Angren oltin boyitish fabrikasi, 1967–1969-yillarda MDH davlatlaridagi konlar orasida ulkan hisoblangan Muruntov kon-boyitish korxonasini va 1987-yilda foydalanishga topshirilgan Zarmiton konini sanab o‘tish mumkin. Ularning qatoriga “O‘zbekneftgaz qazib chiqarish” davlat aksiyadorlik birlashmasi, “O‘zbeksement”, “O‘zbekmarmar”, ikkilamchi xomashyodan alyuminiy ishlab chiqaruvchi zavod kabi yirik ishlab chiqarish birlashmalari va boshqa korxonalar kiradi. Respublikada oltin zaxiralarini qidirib topish va foydalanish borasida olamshumul ishlar qilinmoqda. “O‘zbekoltin” birlashmasi Qoraqo‘ton, Bichanzor, Qo‘shbuloq va Chodak konlari zamirida o‘z faoliyatini boshlagan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bugungi kunda sof oltin olinib, respublika iqtisodiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shib kelayotgan Navoiy kon-metallurgiya kombinati nafaqat O‘zbekistonning, balki O‘rta Osiyoning eng yirik korxonalari sirasiga kiradi. 1995-yilda Navoiy davlat konchilik institutining ochilishi kombinatni yosh yetuk mutaxassislar bilan ta’minlash uchun zamin yaratdi. Konchilik va metallurgiya jarayonini o‘rganib, uning sir-asrorini, mexanik va kimyoviy-texnologik o‘zgarishlarning majmuini tahlil qilib, uning tasnif va tasviriga qisqartirishlar kiritish, soddalashtirish, ixchamlashtirish, unda mahsulot sifatini o‘zgartirmay,
10
unumdorlikning yuqori bo‘lishini ta’minlash davr taqozosidir. Aynan shu yo‘nalishda Navoiy davlat konchilik institutida olib borilayotgan sa’y-harakatlar natijasi fan olamiga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shilmoqda. Navoiy kon-metallurgiya kombinatining dunyo miqyosida rivojini va o‘rnini, Navoiy viloyatidagi yaxlit korxona hamda muassasalarning majmui taraqqiyotini o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganish muhim iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston rangli metallurgiya korxonalarida mahsulot ishlab chiqarishni, asosan, uning sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini jadallashtirish bilan birga oltin, volfram, reniy, osmiy va boshqa kamyob metalli kichik foydali qazilma konlarini o‘zlashtirish hisobiga ham ko‘paytirish mumkin. Yangi texnologiyalarni sanoatga tatbiq etish va ikkilamchi xomashyolardan chiqindi va oqova eritmalardan kerakli metallarni qayta ishlash, mineral xomashyolardan qo‘shimcha noyob, nodir va qimmatbaho metallarni yo‘ldosh usullar bilan ajratib olish doimo dolzarb masala bo‘lib kelgan. Ushbu muammoni yechishda respublikamizning taniqli olimlaridan O.Xodjaev, Z.Salimov, X.T.Sharipov, G.S.Sattarov, S.A.Abdurahmonov, M.M.Yakubov va boshqa olimlarning hissasi beqiyosdir. Ayniqsa, akademik V. Rahimov va professor B.R.Raimjanovlar boshchiligidagi kon-geologiya yo‘nalishi sohasidagi olimlarning 20 dan ortiq ilmiy-tadqiqot ishlari konchilik va metallurgiya sohasida, sanoatda keng qo‘llanib kelinmoqda. Olmaliq hududida qadimdan oltin, kumush, mis va boshqa rudalar qazib olinganligidan xabar topgan hukumat rahbarlari Ikkinchi jahon urushi davrida Qalmoqqir, Oqtuproq kabi qadimiy konlardan oltin qazib olish haqida qaror qabul qildilar. Bir nechta izlanuvchi artellar yordamida bobokalonlarimizning qadimiy usuli bilan oltin qazib olina boshlandi. Avvaliga mahalliy oqsoqollar eski g‘orlarni, ulardan yerosti konlariga yo‘llarni ko‘rsatib, ochib berdilar. So‘ng kichik temiryo‘llar, ularda sirpanib yuradigan aravachalar o‘rnatildi. Ko‘z bilan bir qarashda aniqlay oladigan mutaxassislar yordamida oddiy bolg‘a, bolta, kirka, o‘tkir tosh qirqqichlar yordamida tarkibida oltini bor rudalar yerosti usuli bilan vagonlar va qoplarda yer ustiga olib chiqila boshlandi.Yer ustida qazib olingan ruda maydalanib, suvda yuvilar, tog‘ jinsi zichligiga qarab yengil unsurlar og‘ir ma’dan javharlaridan ajratilar va qayta-qayta
11
yuvilgach, sof oltin ajratib olinib, davlatga topshirilar edi. Uch smenada kecha-kunduz front ortida ish qizg‘in olib borilar, to‘plangan, yig‘ilgan oltin qumi o‘z vaqtida olib ketilmay, smenadan chiqqach, ajratib olingan toza oltinni qo‘riqlashar edi. Shunday qilib, diyorimizda XX asrning birinchi oltini urush vaqtida olinib, Vatan himoyasi, front uchun, qolaversa, g‘alaba uchun o‘zbek oltinlari katta hissa qo‘shgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 1946-yilda Olmaliq mis-molibden kombinatini qurish bo‘yicha loyiha topshirig‘i tasdiqlandi. Urushdan keyingi yillarda Qo‘rg‘oshinkon va Oltintopkan polimetall konlarida qidiruv ishlari tugallandi. 1948-yilda Olmaliqda qo‘rg‘oshinrux ishlab chiqaruvchi kombinat qurish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Rangli metallurgiya vazirining 1948-yil 12-iyuldagi qarori bilan yangi qurilishi boshlangan Oltintopkan kombinatiga rahbar bo‘lib N.A.Sagoev tayinlandi. 1954-yil yangi Olmaliq mis-molibden kombinati D.L.Vlasov rahbarligida faoliyat ko‘rsata boshladi. Shu yil Qalmoqqir makoni karyer sifatida ishlay boshladi. Qalmoqqir cho‘qqisi, uning qirlari, asosan, nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘lib, katta qir portlatilib, sekin-asta tashlanma joyga chiqarila boshlandi. Shunday qilib, 6 yil mobaynida qadimiy ko‘hna Qalmoqqir konining deyarli ustki qismi tekislanib, butun nokerak tog‘ jinslari olinib, misga, molibdenga, qolaversa, oltin, kumushga boy ma’danli kon ochildi [9]. Hozirgi kunda Qalmoqqir konining o‘zi yirik ruda qazib olinadigan sanoat makoni hisoblanadi. Dastlabki rudalar bu yerda 1956-yildan qazib olina boshlandi. Zamonaviy texnikalarning kelishi bu yerdagi kon ishlarining jadal sur’atlar bilan olib borilishini ta’minlab kelmoqda. Kombinat tarkibiga kiruvchi Qo‘rg‘oshin koni esa 1952-yildan 1990-yilgacha ishlab keldi. Bu yerdagi rudalar kamayib borishiga qaramay, foydali qazilmalarni boyitish fabrikasiga tashlanma joylarda saqlanadigan balansorti rudalari qisman kelib turadi.
12
3. Hozirgi konlardagi metall miqdorini kamayib ketganligi uchun ko‘pgina konlar yaroqsiz deb topilib, ishlab chiqarishdan olib tashlandi. Bunday konlarga Uchkuloch, Qo‘rg‘oshinkon, Uchquduq va boshqalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bundan ko‘rinib turibdiki kelajakda metall resinklingini rivojlantirish, muddatini o‘tagan mashina-mexanizmlarni qaytadan metall holiga keltirish, buning uchun metall chiqitlari va temir-tersaklarini isrof qilmaslik kerak. Metall konstruksiyalar, mashina-mexanizmlarni ishlash muddati 25 yil, mana shu 25 yil ichida bu konstruksiya, mashina-mexanizmlarni 25 foizi ishdan chiqadi. Bu korroziya, chang, nam ta’sirida emirilishi natijasida yuz beradi. Bu chiqitlar va temir-tersaklar ochiq joyda qolib ketishi natijasida yaroqsiz holga kelishi mumkin. O‘zbekiston metallurgiya sanoati o‘z mavqeini yildan-yilga mustahkamlab bormoqda. Negaki, qudratli mineral-xomashyo bazasi va tog‘-kon sanoati korxonalarining mavjudligi tufayli mamlakatimiz Markaziy Osiyo mintaqasida qora va rangli metall ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Rangli va qora metallarni ishlab chiqarishda va foydalanishda-ikkilamchi xom ashyolardan olingan metall va qotishmalarni ulushi sezilardi darajadadir.Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda ohirgi 50 yil ichida rudadan va metall parchalari va chiqindilaridan rangli metallarni ishlab chiqarishning o‘rtacha yillik o‘sish dinamikasi keltirilgan. Rangli metall parchalari va chiqindilaridan umumiy rangli metallar ishlab chiqarishdagi ulushi o‘rtacha 30 foizni tashkil qiladi.Metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlab, metallar ishlab chiqarishda dunyo davlatlari ichida AQSH yuqori mavqega ega, u rivojlangan davlatlar ishlab chiqarayotgan mis va alyuminiyni yarmini ishlab chiqaradi. Metall parchalari va chiqindilari qayta ishlab chiqarishda materiallarga, elektr energiyaga, yoqilg‘iga ketgan sarf-xarajatlar birlamchi metall ishlab chiqarishga qaraganda ancha kam sarf bo‘ladi. Masalan, elektr energiyani sarfi birlamchi mis ishlab chiqarishda 6,2; ruh ishlab chiqarishda 3,6; alyuminiy ishlab chiqarishda 19,5; nikel ishlab chiqarishda 9,3; qo‘rg‘oshin ishlab chiqarishda 2,3 marta metal parchalari va chiqindilari qayta ishlab chiqarganga qaraganda ko‘p bo‘ladi.Hozirgi kunda muddatini o‘tagan
13
mashina, mexanizmlar, uskunalar,metal konstruksiyalar juda ko‘p yig‘ilib qolganki, bularni yo‘qotishni birdan-bir yo‘li metall parchalari va chiqindilari qayta ishlashdir. Metall ajratib olish iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamayotganligi, transport xarajatlarining qimmatligi metal resinklingining rivojlanishiga turtki berdi. Bu mahsulotlarning hammasini sifatiga Davlat attestatsiyasi tomonidan birinchi toifa berilgan. «Toshkent rangli metall parchalari va chiqindilarini qayta ishlash zavodi» OAJning eng muhim vazifalari va funksiyalari deb quyidagilar hisoblanadi:
- rangli metall parchalari va chiqindilarini kompleks ravishda qayta ishlash,respublika iste’molchilarining ishlab chiqarish ehtiyojlari hamda eksportga etkazib berishni kengaytirish uchun ulardan prokat, qotishmalar va tayyor mahsulot ishlab chiqarish borasida tizimli ishlarni tashkil qilish;
- mavjud qayta ishlaydigan quvvatlarni modernizasiyalash va texnik jihatdan qayta qurollantirish, rangli metallarni qayta ishlashning zamonaviy yuksak samarali uskuna va texnologiyalarini tatbiq etish;
- rangli metall parchalari va chiqindilarini tayyorlash hamda ularni temir-tersak topshiruvchilardan qabul qilish, shu jumladan rangli metall parchalari va chiqindilari muntazam hosil bo‘lib turadigan yuridik shaxslar bilan fyuchers shartnomalarini tuzish yo‘li bilan tayyorlash va qabul qilishning aniq-puxta ishlarini jadval orqali tasvirlashimiz mumkin.
14
Kimyo sanoatida ishlab chiqarish yuqori darajadagi texnologik murakkablik bilan ajralib turadi, shuning uchun ularni joylashtirish tamoyillari juda xilma-xildir. Kaliyli o'g'itlar ishlab chiqarish xom ashyoni qazib olish joylariga qaratilgan bo'lib, bu xom ashyoning oson eruvchanligi va tashish paytida mumkin bo'lgan yo'qotishlari bilan bog'liq. Xuddi shu sababga ko'ra, soda ishlab chiqarish ham tuz konlariga qaratilgan. Fosfat o'g'itlarini ishlab chiqarish esa, qoida tariqasida, dengiz orqali xom ashyoni (fosforitlarni) etkazib berish qulay bo'lgan yuqori rivojlangan mamlakatlar portlarida joylashgan. MDH mamlakatlarida ushbu o'g'itlarni ishlab chiqarish asosan qishloq xo'jaligiga qaratilgan, chunki xom ashyo Qora-Tou konidan olingan yuqori sifatli apatit yoki fosforitdir. Fosforitlarni boshqa konlardan foydalanganda ishlab chiqarish xom ashyoni qazib olish sohalariga qaratilgan. Qora metallurgiya uchun fosforli rudadan foydalanadigan ba'zi mamlakatlarda (Ukraina, Frantsiya, Buyuk Britaniya) ishlab chiqarish qora metallurgiyaning tomas shlaklarini ishlab chiqaradigan hududlariga yo'naltirilgan. Azotli o'g'itlarni ishlab chiqarish yanada murakkab joylashtirish tamoyillari bilan ajralib turadi. Juda kamdan-kam hollarda, tabiiy selitra xom ashyo sifatida ishlatiladi: Chili, Norvegiya va Hindiston. Umuman olganda, azotli o'g'itlar ishlab chiqarishning joylashuvi ko'mirni kokslash jarayonida hosil bo'ladigan arzon ammiak ishlab chiqarish bilan bog'liq, shuning uchun azotli o'g'itlar ishlab chiqaruvchi zavodlar metallurgiya bazalariga bog'langan. Ko'pincha azotli o'g'itlar ishlab chiqarish neftni qayta ishlash va neft-kimyo markazlariga qaratilgan bo'lib, ular ham arzon ammiak bilan ta'minlaydi. Hozirgi vaqtda azot o'z ichiga olgan mahsulotlarni ishlab chiqarish geografiyasi quvur transportining rivojlanishi va ammiak quvurlarining qurilishi tufayli o'zgarib bormoqda, bu esa allaqachon mavjud bo'lgan kimyoviy ishlab chiqarish hududlariga arzon ammiakni etkazib berish imkonini beradi, ko'pincha harbiy. Sintetik kauchuk ishlab chiqarish, qoida tariqasida, neft va gazni qayta ishlash korxonalariga qaratilgan bo'lib, bu arzon spirtli ichimliklarni olish imkoniyati bilan bog'liq. Ba'zi mamlakatlarda bu ishlab chiqarish avtomobil sanoatining yirik markazlari bilan bog'langan. Sintetik kauchuk ishlab chiqarishda kashshof bo'lgan mamlakatlarda ba'zi korxonalar xom- ashyoning
15
dastlabki qabul qilinishi tufayli ixtisoslashgan qishloq xo'jaligi hududlarida (Rossiyada - Yaroslavl, Efremov, Frantsiyada - Klermon-Ferran, Ukrainada - Belaya Tserkov) joylashgan. qishloq xo'jaligi mahsulotlaridan materiallar; ba'zi mamlakatlarda (Rossiya, Kanada, Shvetsiya) ishlab chiqarish bir vaqtning o'zida yog'och spirtini ishlab chiqaradigan yog'och kimyo markazlarida joylashgan.
16
4. Plastmassa va kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish juda ko'p mehnat talab qiladi, shuningdek, doimiy ravishda xom ashyo etkazib berishni talab qiladi, shuning uchun u neft portlari markazlarida yoki neft va gaz quvurlari bo'lgan shaharlarda joylashgan. "Yengil" kimyo ishlab chiqarish mehnat resurslarining ko'pligiga qaratilgan bo'lib,farmatsevtika va kosmetika sanoati yuqori malakali ishchi kuchini talab qiladi, shuning uchun ular barcha yuqori rivojlangan mamlakatlarda ham rivojlanmagan. Asosiy kimyoviy moddalar, ayniqsa, mineral oʻgʻitlarni zamonaviy ishlab chiqarishda MDH davlatlari, AQSH, Xitoy alohida ajralib turadi. Evropa mamlakatlari orasida o'g'itlarning, xususan, kaliyli va azotli o'g'itlarning etarlicha katta ishlab chiqarilishi Germaniyada, fosforli o'g'itlar - Tunis va Jazoirning fosforitlarini xom ashyo sifatida ishlatadigan Frantsiyada, Amerikada, Kanadada birinchi o'rinni egallaydi. kaliyli o'g'itlar ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda, ayniqsa kaliyli o'g'itlar ishlab chiqarishda katta. So'nggi yillarda kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish geografiyasi sezilarli darajada o'zgardi, bunda Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga sezilarli siljish kuzatilmoqda. Xitoy, Koreya Respublikasi, Tayvan va Tailandga jahon ishlab chiqarishining 33% dan ortig'i to'g'ri keladi. Rangli metallurgiya qazib olish, rangli metallar rudalarini boyitish va rangli metallar va ularning qotishmalarini eritish kiradi. Rossiya kuchli rangli metallurgiyaga ega, o'ziga xos xususiyati qaysi - rivojlanishga asoslangan o'z resurslari. tomonidan jismoniy xususiyatlar va maqsadiga ko'ra rangli metallarni shartli ravishda og'ir (mis, qo'rg'oshin, rux, qalay, nikel) va engil (alyuminiy, titan, magniy) ga bo'lish mumkin. Ushbu bo'linma asosida engil metallar metallurgiya va metallurgiya og'ir metallar. Rossiya hududida bir nechta asosiy rangli metallurgiya bazalari shakllangan. Ularning ixtisoslashuvidagi farqlari yengil metallar (alyuminiy, titan-magniy sanoati) va ogʻir metallar (mis, qoʻrgʻoshin-rux, qalay, nikel-kobalt sanoati) geografiyasining oʻxshash emasligi bilan izohlanadi. Rangli metallurgiya korxonalarining joylashishi ko'pgina iqtisodiy va tabiiy sharoitlar, ayniqsa, xom omildan. Xom ashyodan tashqari yoqilg'i-energetika omili ham muhim rol o'ynaydi. Og'ir rangli metallar ishlab chiqarish, energiyaga bo'lgan ehtiyojning kichikligi sababli, zaxiralar bo'yicha xom ashyo qazib olish,
17
mis rudalarini qazib olish va boyitish sohalari bilan chegaralangan. Rossiyadagi mis va nikel rudalari zaxiralari nafaqat ichki ehtiyojlarni qondirish, balki eksport ehtiyojlari uchun ham etarli. Biroq, agar yangi konlar topilmasa va o'zlashtirilmasa, tez orada tegishli metallar, shuningdek, platinoidlarni ishlab chiqarish bilan inqirozli vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Bu ko'p jihatdan mamlakatda mis ishlab chiqarishning 70% va nikel ishlab chiqarishning 90% ni ta'minlaydigan Norilskning boy mis-nikel rudalari tugashi bilan bog'liq; Mo'g'uliston, Qozog'iston, O'zbekistondan mis konsentratlarini yetkazib berish qisqarmoqda, shuning uchun mis va nikel rudalarini qidirish va qidirish muhim vazifa bo'lib qolmoqda. Sibirda mis va mis-nikel rudalarining katta zahiralari topilgan. Yeniseyning quyi oqimida - Norilsk, Talnax, Oktyabrskiyda - mis-nikel rudalarining taniqli konlaridan tashqari, Chita viloyatining shimoli-sharqida joylashgan yana bir mis rudasi koni - Udokanskoye mavjud. Zaxiralari bo'yicha Rossiya Federatsiyasida eng katta va zaxiralari bo'yicha dunyoda uchinchi (mis miqdori 18-20 million tonna bo'lgan 1,2 milliard tonnadan ortiq ruda). Biroq, bu kon o'zlashtirishning murakkab kon-geologik sharoitlari bilan ajralib turadi, maxsus kon texnologiyasini ishlab chiqishni talab qiladi, bundan tashqari, rudaning sifati shundayki, uni qayta ishlash ham maxsus texnologiyani ishlab chiqishni talab qiladi. Mis, nikel va boshqa rangli metallar ishlab chiqarishda muhim o'rin rangli va qimmatbaho metallar (mis, nikel, kobalt, oltin, kumush, selen, rodiy) ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda etakchi bo'lgan Norilsk Nikel kompaniyasiga tegishli. , palladiy, platina, osmiy, iridiy, ruteniy, tellur va boshqalar). Norilsk Nikel nikel va kobaltga jahon bozori talabining 1/5 qismini, platina metallarining jahon ishlab chiqarishining 40 foizini ta'minlaydi. Qo'rg'oshin-rux sanoati umuman polimetall rudalari tarqalgan hududlarga qaratiladi. Bu konlarga Sadonskoye (Shimoliy Kavkaz), Salairskoye (G'arbiy Sibir), Nerchinskoye (Sharqiy Sibir) va Dalnegorskoye (Uzoq Sharq) kiradi. Nikel-kobalt sanoatining markazlari Norilsk (Sharqiy Sibir), Nikel va Monchegorsk (Shimoliy iqtisodiy rayon) shaharlaridir. Rossiyadan qo'rg'oshin va rux rudalarini qazib olish Rossiya ichki iste'molining atigi 25 va 43 foizini qoplaydi. Rossiya sanoatini ushbu metallar bilan ta'minlash asosan Qozog'istonga bog'liq, chunki Rossiya Federatsiyasi
18
hududida qo'rg'oshin zavodlari mavjud emas. Rossiyada, Sibirda sink zavodlari etarli - bu Belovskiy sink zavodi. Sibirda qoʻrgʻoshin-rux rudalarining oʻrganilgan konlari bor. Zaxiralari bo'yicha Gorevskoye, Ozernoye va Kholodnenskoye konlari ajralib turadi, ular istiqbolli deb baholanadi, ammo hali o'zlashtirilmagan, chunki bu katta mablag' va vaqtni talab qiladi. Rossiyada qoʻrgʻoshin ishlab chiqarishni koʻpaytirish “Dalpolimetal” ishlab chiqarish birlashmasi qoʻrgʻoshin zavodida texnik rekonstruksiya va ilgʻor texnologiyalarni joriy etish asosida quvvatlarni kengaytirish hisobiga koʻzda tutilmoqda. Shuningdek, bu yerda ikkilamchi qo‘rg‘oshinni qayta ishlash uchun ishlab chiqarishni tashkil etish va ikkilamchi qo‘rg‘oshinni qayta ishlash uchun Yuqori Neuven zavodini kengaytirish ko‘zda tutilgan. Engil metallarni olish uchun bu talab qilinadi katta miqdorda energiya. Shuning uchun engil metallarni erituvchi korxonalarni arzon energiya manbalari yaqinida to'plash ularni joylashtirishning eng muhim tamoyilidir. Alyuminiy ishlab chiqarish uchun xom ashyo Shimoliy-G'arbiy mintaqa (Boksitogorsk shahri), Ural (Severuralsk shahri), Kola yarim orolining nefelinlari (Kirovsk shahri) va Sibirning janubidagi (shahar) boksitlaridir. Goryachegorsk). Alyuminiy oksidi - alyuminiy oksidi - bu alyuminiy xomashyosidan konchilik joylarida ajratiladi. Undan metall alyuminiyni eritish juda ko'p elektr energiyasini talab qiladi. Shuning uchun alyuminiy zavodlari yirik elektr stansiyalari, asosan gidroelektrostansiyalar (Bratskaya, Krasnoyarsk va boshqalar) yaqinida quriladi. Rossiya kuchli alyuminiy sanoatiga ega (MDH ishlab chiqarishining 90%) va alyuminiyga bo'lgan ichki talabni to'liq qoplaydi, shuningdek, uni katta miqdorda eksport qiladi. Hozirgi vaqtda Rossiya birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda AQShdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Rossiyada birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish 11 zavod tomonidan amalga oshiriladi, mahsulotning 80 foizi beshta yirik Sibir zavodlari ulushiga to'g'ri keladi: Bratsk, Krasnoyarsk, Sayan, Irkutsk va Novokuznetsk. Bu sanoat hajmi ko'rsatkichlari bo'yicha Rossiya iqtisodiyotidagi eng barqarorlaridan biridir. 1990-yillardagi inqiroz boshqa rangli metallurgiya sanoati korxonalariga nisbatan birlamchi alyuminiy ishlab chiqarishga unchalik ta'sir ko'rsatmadi, ammo u iste'mol tarkibini sezilarli darajada o'zgartirdi: agar ilgari alyuminiy sanoati
19
mahsulotlarining asosiy iste'molchilari harbiy-sanoat kompleksi korxonalari bo'lsa. (52%), hozirda alyuminiy ishlab chiqarishning asosiy qismi alyuminiy eksport qilinadi. Birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo alyuminiy oksidi hisoblanadi. Uning ishlab chiqarilishi moddiy ko'p, shuning uchun u boksit va nefelin rudalari qazib olinadigan joylarda ishlab chiqariladi. Ko'pgina rus boksitlari sifat jihatidan xorijiy analoglardan past. Bugungi kunda Rossiyada 55 ta boksit konlari ma'lum, ammo ulardan faqat 10 tasi faol o'zlashtirilmoqda. Alyuminiyning 50% ga yaqini oʻz ruda xomashyosi va alyuminiy oksididan ishlab chiqariladi, qolgan qismi Ukraina, Qozogʻiston va uzoq xorijdan keltiriladi. Hozirgi vaqtda alyuminiy zavodlari xomashyoni Avstraliya, Fransiya, Gretsiya, Hindiston va boshqa mamlakatlardan oladi. Alyuminiy sanoati uchun yuqori sifatli xom ashyo bazasini rivojlantirish muhim muammo bo'lib qolmoqda, buning uchun zarur shart-sharoitlar mavjud (birinchi navbatda, Komida boksitni o'zlashtirish, nefelin-apatit rudalarini qayta ishlashda nefelin konsentratlaridan foydalanish). Xibini va Severo-Ural konida boksit olish texnologiyasini takomillashtirish). Alyuminiy xomashyosi zahiralari Sibirda ham mavjud: Kemerovo viloyatidagi Kiya-Shaltyrskiy nefelinlari, Krasnoyarsk o'lkasidagi Goryachegorskiy nefelinlari va Chadobetskiy boksitlari, Buryatiyada Bokson boksitlari. Biroq, bu konlar, qoida tariqasida, past sifatli xom ashyo, kichik zaxiralar va o'zlashtirilmagan va borish qiyin bo'lgan hududlarda joylashganligi bilan ajralib turadi. Titan-magniy sanoati asosan Uralda, xomashyo qazib olish joylarida ham (Berezniki magniy zavodi, va arzon energiya hududlarida (Ust-Kamenogorsk titan-magniy zavodi) joylashgan. Titan-magniy metallurgiyasining yakuniy bosqichi. - metallar va ularning qotishmalarini qayta ishlash - ko'pincha tayyor mahsulotlarni iste'mol qilish joylarida joylashgan. Hozirda Rossiyada birorta ham titan koni o'zlashtirilmayapti. Hozirgacha Rossiyaning titan ishlab chiqarishga bo‘lgan ehtiyoji Ukrainadan titan konsentratlarini yetkazib berish hisobiga 96 foizga qondirildi. Bizda “Berezniki” titan-magniy kombinati va Uralsdagi Klyuchevsk ferroqotishma zavodi bor. Ukraina, shuningdek, mamlakatimizda ishlab chiqarilmaydigan titanium pigmentini etkazib beradi. Rossiyada bor zarur shart-sharoitlar o'rnatish
20
o'z ishlab chiqarishlari titan va tsirkoniy, chunki Rossiyada ushbu xom ashyoning o'rganilgan zaxiralari etarli (Kola yarim orolining loparit va nefelin-apatit rudalari, Komidagi Yaregskoye koni, G'arbiy va Sharqiy Sibirdagi plasserlar). Sibirda titan ishlab chiqarish uchun titanomagnetit rudalari konlaridan foydalanish mumkin, masalan, Chita viloyatidagi Krichininskoye. Bugungi kunga qadar yaratilgan mineral-xom ashyo bazasi, o'rganilgan zaxiralar hajmi bo'yicha, kelajakda Rossiyaning titan mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishga qodir, ammo shu bilan birga, Rossiyaning titanga bo'lgan talabini qondirish imkoniyati mavjudligini yodda tutish kerak. da bog'liq ekstraktsiya tufayli titan faoliyat yuritayotgan korxonalar istisno qilingan. Yaratilgan zaxira jamg'armalaridan tayyorlik darajasi bo'yicha ustuvor o'zlashtirish uchun haqiqiylari Komi shahridagi Yaregskoye, Medvedevskoye Chelyabinsk viloyati va Tomsk viloyatidagi Tuganskoye. Qalay, volfram va molibdenda yaqin kelajakda mamlakatimiz o‘z resurslari hisobidan o‘z ehtiyojlarini qondira oladi, biroq o‘rganilayotgan konlarning aksariyati past sifatli rudalar bilan ajralib turadi. Shuning uchun yangi konlarni qidirish kerak, lekin mavjud zaxiralar haqida unutmaslik kerak: Primorskiy kon-qayta ishlash zavodida volfram va molibdenni er osti qazib olishga tezroq o'tish, Solnechniy konining qalay konlarida ishlab chiqarish quvvatini oshirish va Uzoq Sharqdagi qayta ishlash zavodi. Sibirdagi asosiy qalay koni Chita viloyatidagi Sherlovaya gora hisoblanadi. Sibirdagi volfram va molibdenning asosiy konlari Buryatiyadagi Djidinskoye, Jirekendagi Davendinskoye va Chita viloyatidagi Orlovskoyedir. Rangli metallurgiya korxonalarining asosiy vazifalari metallarni qazib olish va boyitish, shuningdek ularni qayta ishlash, prokat va qotishmalar ishlab chiqarish hisoblanadi. Rossiya iqtisodiyotida bu sanoat juda muhim rol o'ynaydi. Mamlakatimiz rangli metallar konlari soni bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinlardan birini egallaydi.
21
5. xalqaro innovatsion g'oyalar haftaligi doirasida O'zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligida “O'zbekistonda mis sanoatini rivojlantirish istiqbollari” mavzusidagi xalqaro anjuman bo'lib o'tdi.Unda mamlakatimizning ilmiy-tadqiqot va oliy ta'lim muassasalarining rangli metallurgiya va mis sanoati sohasida ilmiy izlanishlarni olib borayotgan eng etakchi olimlar, shuningdek shu sohada faoliyat yuritayotgan yirik ishlab chiqarish korxonalarning mutaxassislari va xorijiy ekspertlar ishtirok etdi.So'nggi yillarda mamlakatimizda mis ma'danlarni qazib olish, qayta ishlash va undan yuqori qo'shilgan qiymatli tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga katta e'tibor qaratilmoqda. Mis sanoati va unga bog'liq turdosh bo'lgan tarmoqlarga iqtisodiyotning haqiqiy drayverga aylantirish oliy maqsadlarimizdan biri hisoblanadi. Mis sanoati klasteri doirasida loyiha va injiniring xizmatlari, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarining o'zaro bog'liq tizimini rivojlantirish, zamonaviy texnologiyalarni transfer qilish, innovatsiyalarni va raqamli texnologiyalarni joriy etish hamda mavjudlarini takomillashtirish bo'yicha ilg'or xorijiy tajribalar asosida fan va ishlab chiqarish o'rtasidagi o'zaro hamkorlikning yangi tizimini yo'lga qo'yish maqsadida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Jumladan, Navoiy davlat konchilik instituti negizida Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti qayta tashkil etildi. Universitet tarkibiga Nukus konchilik instituti, «Navoiy» ilmiy-texnologiya sanoat parki, 4 ta politexnika texnikumlar, 1ta akademik litsey kiritilgan bo'lib, hozirgi kunga kelib 5300ga yaqin talabalar tahsil olmoqda. Universitet tomonidan Navoiy viloyatida joylashgan barcha yirik sanoat korxonalari bilan aloqalar o'rnatilib, ishlab chiqarishda vujudga keladigan muammolarini ilmiy echimlarini topishga, yangi innovatsion energiyasamarador, ekologik toza texnologiyalarni yaratishga va mahalliy xomashyolardan turli xil yangi turdagi mahsulotlarni olish bo'yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda.
Toshkent viloyatida «Ohangaron Tech Industrial» texnoparki tashkil etildi. Texnopark ishtirokchilarga «Olmaliq KMK» AJ tomonidan ishlab chiqarilgan mis katodini, istisno tariqasida, London metall birjasi (LME) narxidan 2 foiz miqdorida chegirma bilan uzoq (3 yildan 10 yilgacha) muddatli to'g'ridan-to'g'ri shartnomalar orqali sotib olishga ruxsat
22
beriladi. Shuningdek, mis va noyob metallar xom ashyosini qayta ishlash borasida energiya va suv resurslaridan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, ekologiya xavfsizligini ta'minlash, ishlab chiqarish va mahsulot sifatini axborot tizimlari orqali boshqarish va nazorat qilish bo'yicha ilmiy tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarga sarflangan xarajatlarning 50 foiz miqdori hamda ushbu ishlanmalarini joriy qilish bo'yicha loyihalash, injiniring va texnologiyalar transferi xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq harajatlarning 20 foizigacha miqdori O'zbekiston Respublikasi respublika byudjeti hisobidan qoplab berish imtiyozlar berilgan.
Shu bilan birga, Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan ilmiy faoliyatga oid davlat dasturi doirasida kon-metallurgiya va mis sanoatidagi mavjud muammolarning ilmiy echimini ta'minlashga qaratilgan va bajarilishi 2021-2024-yillarga mo'ljallangan umumiy qiymati 54,5 mlrd. so'mlik 37 ta tajriba-konstruktorlik va ilmiy-tadqiqot loyihalari moliyalashtirilmoqda.Shu kabi olib borilgan ishlar to'g'risida Innovatsion rivojlanish vazirligining Mis sanoati klasterlarini va iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish boshqarmasining bosh mutaxassisi Sh.Kamilova anjumanni olib bordi. O'zbekiston Respublikasida mis ma'danlarini qazib olish va qayta ishlash bo'yicha faoliyat olib borayotgan Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining innovatsiyalar bo'yicha bosh muhandisi o'rinbosari, texnika fanlari doktori, professor, Rossiya tabiiy fanlar akademiyasi, Evroosiyo konchilik akademiyasi, ekologiya fanlari, inson va tabiat xavfsizligi xalqaro Akademiyasi akademigi, Alfred Nobel nomidagi medali sohibi, Xasanov Abdurashid Solievich ma'ruza bilan chiqib, “Olmaliq kon-metalllurgiya kombinati” AJ tomonidan olib borilayotgan istiqbolli ilmiy-tadqiqot loyihalari va oxirgi yillarda ilmiy izlanishlar natijasida erishilgan yutuqlari to'g'risda batafsil ma'lumot berdi. Xususan, kombinatning Mis eritish zavodida oltin va kumush affinajlash tsexining eritmalari tarkibidan palladiy metall kukunini ajratib olish, rux zavodida klinkerni shlak bilan qayta ishlash texnologiyalarini o'zlashtirilib, hozirgi kunda kombinat jami 600 mlrd.so'mlik qo'shimcha daromad olish imkoniyatiga ega bo'ldi.Ilmiy-amaliy anjuman davomida mahalliy va O'zbekistondagi xorijiy oliy ta'lim muassasalari filiallarning
23
olimlari o'z ilmiy ishlanmalari va xorijiy olimlar bilan hamkorlikda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlari to'g'risida o'z maruzalari va taqdimotlari bilan ishtirok etishdi.Xususan, O'zbekiston-Yaponiya yoshlar innovatsiya markazining yosh olimlari tomonidan ishlab chiqilayotgan Mis boyitish fabrikasi chiqindilaridan og'ir va nodir metallarni kompleks ajratib olish texnologiyasi, Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti “MISiS”ning Olmaliq shahridagi filialining ilmiy jamoasi tomonidan “Olmaliq KMK” AJda mis fosfidi (Cu3P) shaklida mis asosidagi yangi materiallarni yaratish sohasida olib borilayotgan fundamental va amaliy tadqiqotlar, Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universitetining “Metallurgiya” kafedrasi professori, fanlar doktori Vohidov B.R. rahbarligida O'zbekistonda mis ishlab chiqarish xom ashyolarini kengaytirish istiqbollari va qayta ishlash texnologiyalarini tadqiq qilish yo'nalishdagi olib borilayotgan izlanishlar Olmalik kon-metallurgiya kombinati mutaxassislarini tomonidan katta qiziqish uyg'otgan.
Shuningdek, Mineral resurslar institutining yosh olimi R.B. Usenovning Qolmaqir konining oksidlangan mis rudalarini qayta ishlashda qo'llanilayotgan texnologiyalari, Toshkent davlat texnika universiteti “Metallurgiya kafedrasi mudiri B.T.Berdiyarovning “Olmaliq KMK” AJ mis eritish zavodi shlaklaridan temir va mis asosli qotishmalarni olish texnologiyasini yaratish to'g'risidagi taqdimotlar davomida kombinat mutaxassislaridan ko'p savol va takliflar tushgan.Germaniyaning Frayeberg tog'-kon akademiyasi Texnika universitetining professori Karsten Drebenshtedt mashinasozlik va konchilik uskunalarida foydalaniladigan o'ta yuqori qatiqlikdagi materiallarning xossalarini o'rganish, tadqiq etish va ularning texnologiyalarini ishlab chiqishda Frayeberg tog'-kon akademiyasi olimlari tomonidan erishilgan yutuqlar to'g'risidagi ma'lumotlarni anjuman ishtirokchilariga aytib o'tildi.
Ilmiy loyihalarning muhokamalari natijasida soha mutaxassislari tomonidan loyihalar yakunida ishlab chiqilayotgan innovatsion texnologiyalarni bevosita ishlab chiqarish korxonalarida joriy etish masalasi ham ko'rib chiqildi. “Yashil iqtisodiyot”ga, ekologik toza energiya manbalari va mahsulotlarga o‘tish davrida rangli metallar, jumladan, mis va undan tayyorlangan mahsulotlarga bo‘lgan talab jadal o‘sib bormoqda. O‘zbekiston rangli metallarning katta zaxirasiga ega bo‘lgani uchun o‘z qiyosiy ustunliklaridan foydalanishga intiladi.Keyingi yillarda O‘zbekistonda rangli metallarni qazib olish,
24
qayta ishlash va ulardan yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratilmoqda. Rangli metallurgiya tarmog‘iga iqtisodiyotning muhim drayveri sifatida qaraladi.O‘zbekistonda rangli metallarning katta zaxirasi mavjud. Oltinning tasdiqlangan zaxiralari 6,4 ming tonna, kumush — 24,6 ming tonna, mis — 21,3 mln tonnani tashkil etadi. Rangli metallarning katta zaxirasi ularni qazib olish, qayta ishlash va ulardan tayyorlangan mahsulotlar eksportini o‘stirishga investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratadi.Shu bois ushbu sektorda islohotlarni amalga oshirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi.So‘nggi 6 yilda ishlov berish sanoatida metallurgiya sanoatining jismoniy hajmi ulushi 11 foizdan 24 foizga oshgani alohida e’tiborga molik.2022-yilning 11 oyi davomida ishlab chiqarish hajmi 97,8 trln so‘mni tashkil etdi, bu 2016-yilga nisbatan 10 baravar ko‘pdir.2022-yilning yanvar—noyabr oylarida rangli metallar ishlab chiqarish hajmi ham o‘sdi. Jumladan, yirik korxonalarda mis va undan mahsulotlar ishlab chiqarish 2021-yilning mos davriga nisbatan 3,3 foizga oshib, 184 ming tonnani, rux va undan tayyorlangan mahsulotlar hajmi 1,3 foizga o‘sib, 83,6 ming tonnani, qo‘rg‘oshin va undan tayyorlangan mahsulotlar esa 20 foizga kamayib, 8,1 ming tonnani tashkil etdi.Rangli metallar eksporti iqtisodiyotni salmoqli valyuta tushumlari bilan ta’minlaydi. Umuman olganda, 2022-yilning 10 oyi davomida mis eksporti 0,4 foizga oshib, 954 mln dollar, rux yetkazib berish 30 foizga ko‘payib, 213 mln dollar, qo‘rg‘oshin eksporti 39 foizga kamayib, 6,5 mln dollar, xorijga alyuminiy sotuvlari 10 foizga ortib, 48,6 mln dollarga teng
25
bo‘ldi. Shuningdek, 2022-yilning 11 oyi davomida oltin eksporti 14,2 foizga kamayib, 3,6 mlrd dollarni tashkil etdi.To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni (TTXI) jalb qilish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar o‘z samarasini bermoqda. Xususan, 2021-yilda tog‘-kon sanoatida TTXI hajmi 1,2 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda 1,3 mlrd dollarga, 2023-yilda esa 1,5 mlrd dollarga teng bo‘lishi kutilmoqda.O‘zbekistonda investitsiyalarning eng katta qismi rangli metallurgiya flagmanlari korxonalari — Olmaliq kon-metallurgiya kombinati (Olmaliq KMK) (64 foiz) va Navoiy kon-metallurgiya kombinati (Navoiy KMK) (28,5 foiz) ulushiga to‘g‘ri keladi.Mazkur kombinat 1949-yilda tashkil etilgan bo‘lib, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi orqali 98,8 foizi O‘zbekiston hukumatiga tegishli hisoblanadi.Budjet daromadlarining 9 foizi Olmaliq KMK hissasiga to‘g‘ri keladi, bu esa kombinatni mamlakatdagi ikkinchi eng yirik sanoat korxonasiga aylantiradi.100 dan ziyod turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan kombinatda 35 ming kishi mehnat qiladi. Kombinatda 3 ta ochiq karer va 4 ta yer osti konlari, shuningdek, 5 ta qayta ishlash korxonasi va 2 ta metallurgiya majmuasi faoliyat olib boradiSulfidli, tarkibida oltin bo‘lgan va polimetall rudalarni qazib olish va boyitish, tozalangan mis, metall rux, qimmatbaho va nodir metallar, shuningdek, ular asosida ikkilamchi mahsulotlar va qotishmalar ishlab chiqarish Olmaliq KMKning asosiy faoliyati hisoblanadi. Kombinat mamlakatda birlamchi mis yetkazib beruvchi yagona ishlab chiqaruvchidir.2021-yilda Olmaliq KMKning katodli mis ishlab chiqarish quvvati 148 ming tonna, oltin — 17 tonna va kumush — 196 tonnani tashkil etib, kompaniya daromadi esa 2,9 mlrd dollarga teng bo‘ldi. 2022 yilda eksport hajmi 942,1 mln dollarni tashkil qildi.1958-yilda tashkil etilgan ushbu kombinat Moliya vazirligi orqali 100 foiz O‘zbekiston hukumatiga tegishli.Mamlakat budjeti daromadlarining 18 foizi Navoiy KMK hissasiga to‘g‘ri keladi, bu esa kombinatni mamlakatdagi eng yirik sanoat korxonasiga aylantiradi, unda 58 ming kishi faoliyat olib boradi.Korxonaning asosiy faoliyati oltin qazib olish va qayta ishlash bo‘lib, ishlab chiqarish hajmi yiliga qariyb 80 tonna oltinni tashkil etadi. Maydoniga ko‘ra dunyoda eng yirik hisoblangan Muruntov koni Navoiy KMKning asosiy resurs bazasi sanaladi.2022-yilning birinchi yarim yilligida Navoiy KMKning umumiy oltin savdosi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 7 foizga o‘sib, 1,4 mln unsiyani tashkil etdi va shu
26
orqali 2,6 mlrd dollar foyda keltirdi. Oltindan olingan yillik daromad 11 foizga oshgan, bunda 4 foizi oltinning sotish narxi o‘sganiga, qolgan 7 foizi esa oltin savdosi hajmining ko‘payganiga bog‘liq bo‘ldi.Rangli metallarning katta zaxiralari bir qator sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun raqobatdosh ustunliklarni yaratadi, bu esa mamlakatning intensiv texnologik rivojlanishiga turtki beradi.“Yashil iqtisodiyot”ga ekologik toza energiya manbalari va mahsulotlarga o‘tish davrida rangli metallar, jumladan, mis va undan tayyorlangan mahsulotlarga bo‘lgan talab jadal o‘sib bormoqda. Bugungi kunda jahon bo‘yicha mis ishlab chiqarish unga bo‘lgan talabning o‘sishiga yeta olmayapti.Tahlilchilarning hisob-kitobiga ko‘ra, 2030-yilga borib misga bo‘lgan talab 45 foizga o‘sib, yiliga 38 ming tonnaga yetadi, bu esa elektromobillarga bo‘lgan talabning ortishi va “yashil” tarmoq uchun infratuzilmaning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda, ishlab chiqarish hajmi talabdan past darajada qoladi. Oltin yirik va oʻrta donali kvars tomiri va tomirchalarida bir kancha sulfidli minerallar, sof vismut va kumush sulfasollari bilan birgalikda uchraydi. Muruntov oltin konik. rudalarining asosiy qismi (85% gacha) sheyelit-oltinkarbonatkaliy shpati-kvars minerallarining paragenetik assotsiatsiyasini tashkil etadi. Assotsiatsiyada boʻlgan oltinning probasi 830 dan 980 gacha oʻzgaradi va bu oltinning tarkibida qoʻshimcha 3,84 — 9,36 % kumush ham uchraydi. Ikkinchi darajali boʻlgan minerallar assotsiatsiyasi (kondagi oltin rudalarining 5 % ini tashkil qiladi) — bu oltin-arsenopirit-kvars minerallari assotsiatsiyasi. Muruntov oltin konik. rudalarining kimyoviy tarkibi turlicha boʻlib, oʻrtacha 1,0 — 29,0 g/t oltin, 0,8 — 7,2 g/t kumush, 0,003 — 0,6% volfram oksidi, 0,07 — 2,19% oltingugurt, 0,03 — 1,73% margimush va boshqa noyob elementlar kam miqdorda bor. Magmatizm hosilalari tomirsimon struktura (dayka) larda joylashgan leykokrat tartibli togʻ jinslaridan iborat. Daykalar kon hududida turli tomonlarga yoʻnalgan bir necha tasmalar hrsil qilgan, uz. 70 m gacha. Tarkibi esa siyenitdiorit-granofirli Muruntov magmatik kompleksiga kiruvchi granitporfir, sferolit-porfir va monsonit porfirlardan tuzilgan. Muruntov oltin konik.ning jan.-sharqiy chegarasida Markaziy Osiyoda yagona boʻlgan eng chuqur burgʻi qudugʻi SG-10 yordamida yer qaʼrining 4000 m dan ortiq chuqurligida Muruntov granitoid intruzivi mavjudligi aniqlandi. Bu dalil oltin konining qosil boʻlish jarayonidagi asosiy omillaridan biridir. Mazkur intruziv massivi kaliynatriy qoʻshslyudali leykokrat va biotitli
27
granitlardan tashkil toptan. Konning hozirgi tuzilishini yuzaga kelishida, shuningdek, ruda tarqalishi va joylashishida muhim ahamiyatga ega strukturalar quyidagilardir: 1) oʻq chizigʻi Muruntov oltin konik.dan janubrokda oʻtuvchi Toshqazigan antiklinalining shim. qanotini shakllantiruvchi Muruntov antiklinali va jan. sinklinal; 2) Muruntov "juft" yer yorigʻini tashkil qilgan jan. va strukturali yer yoriqlari, kenglik yoʻnalishida joylashgan, vertikal yoki ancha tik jan. ogʻish xrlatiga ega, ruda tarqalishi va joylashishida asosiy ahamiyatga ega; 3) shim.-gʻarbga 60—70° burchak ostida ogʻib yotuvchi shim-sharqiy yoʻnalishdagi yer yoriqlari. Tik joylashgan rudali zonalar oltinga eng boy boʻlib, oʻzaro parallel joylashgan kvars tomirlaridan va kvarsli, kvarssulfidli, kvars-turmalinli va karbonatli tomirchalardan iborat. Qiya yotuvchi ruda zonalarida oltin miqdori kam. Ruda tarkibi oltin, pirit, arsenopirit.xalkopirit, galenit, sfalerit, molibdenit, sheyelitdan, noruda minerallar esa kvars, dala shpati, biotit, turmalin, akti-nolit, muskovit, kalsit kabilardan tashkil topgan.
28
Xulosa
Xulosa qilib aytganda,hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineralxomashyo turlarini o‘z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig‘i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo‘lib, ularning tasdiqlangan zahiralari 970 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Barcha tub cho’kindi, magmatik va metamorfik tog’ jinslari tarkibida bo’lgan rudalar tub rudalar deyiladi. Daryo, ko’l, dengiz va okean cho’kindilaridan olinadiganlari sochma rudalar deb yuritiladi. Respublikada rangli, nodir va qimmatbaho metallar (oltin, mis, qo’rg’oshin, rux, volfram, molibden, simob va boshqalar) konlari, Qoramozor mis-qo’rg’oshinrux koni, Obirahmat, Burchmulla, Oqtuz, Takob, Ingichka, Qoýtosh, Langar rangli metallar, Chodak, Zarmitan, Marjonbuloq, Kauldi, Ko’kratos, Qizilolmalisoy oltin, Qo’rg’oshinkon, Oltintopgan qo’rg’oshin-rux, Qalmoqqir mis konlari va boshqalar topilgan. O'zbekiston hududida bir necha rudali (temir. titan, marganes, xrom), rangli (mis, qo'rg'oshin), nodir (volfram, molibden. qalay. vismut, simob, surma), qimmatbaho (oltin, kumush) metall konlari ham bor. Bulardan eng asosiylari Toshkent viloyatidagi Qalmoqqir, Sariqcheku hamda Dalnoye mis konlaridir. Qizilqumdagi Muruntog', Kakpatas va boshqa yerlarda oltinning katta zaxirasi ochilgan boiib, uzoq yillardan buyon keng doirada qazib olinmoqda. Rangli metallar va ularning qotishmalari xalq xo’jaligida, aviatsiya sanoatida, raketasozlik, elektrotexnika va radiotexnikada asosiy konstruktsion materiallar hisoblanadi.
29
|
