3.1. Təbii sərvətlərin istifadəsində ekoloji-iqtisadi göstərcilər.
Sxem 2
Ekoloji-iqtisadi göstəricilər sxemi
Ekoloji
İqtisadi
• Tullantılardan alınan məhsulların
satışı
• Tullantılardan alınan məhsulların
ilkin xammaldan alınan məhsullarla
ə
vəz edilməsi
• Tullantıların və onlardan alınan
məhsulların satışdan gəliri
• Tullantıların istifadənin iqtisadi
səmərəliliyi və rentabelliyi
• Tullantıların istifadəsindən əldə
edilən xüsusi gəlir
• Tullantıların istifadəsindəki gəlirin
müəssisənin ümumi gəlirində
xüsusi çəkisi
• Məhsulu material tutumluğu
səviyyəsi
• Ekoloji təminat əmsalı
• Məhsulun zərərli tutumluğu
• Gəlirin zərərli tutumluğu
• Ekoloji zərərin nisbi azadəlması
• Tullantiların həcmindən faktiki
istifadə olunanın miqdarı
• Təkrar xammalların istifadə
səviyyəsi
• İstehsalın tullantı tutumluğu
• Məhsulun tullantı tutumluğu
51
Tullantıların və təkrar xammal materialların səmərəli istifadəsi
ilə müəssisələrin texniki təchizatı. Emal texnologiyası arasında sıx
ə
laqə vardır. Azərbaycan Respublikasında dağ-mədən, metallurgiya
müəssisələrində əsas fondların əksəriyyət hissəso mənəvi cəhətdən
köhnəlib, ya da sıradan çıxmışdır. Köhnə texnika və texnologiya
üsulları tətbiqi istehsal proseslərində çıxdaşları və tullantıları artırır.
Faydalı qazıntı sənaye sahələrinin inkişafında təsərrüfat
mexanizmlərinin tətbiqi əsas vasitə kimi qəbul edilməlidir. Burada
ə
sasən 2 mexanizm fəliyyət göstərir:
-
qanunvericiliyin hüquqi təminatı və material
-
sərvətlərdən istifadənin idarə edici sistemi
52
Tullantıların təsnifatı sxemi. [3]
Sxem 3
Tullantılar
Texnoloji
tətbiq
İ
stifadə
imkanları
Tullantıların
ə
mələ gəlmə
mənbəyi
Ə
traf mühitə
təsiri
Aqreqat
vəziyyəti
İ
stifadə
edilməyən
tullantılar
İ
stifadə
edilən
tullantılar
Xammal məqsədilə
istifadə edilən
tullantılar
İ
lk emal
tullantılar
İ
stehsal
tullantıları
İ
stehlak
tullantıları
Qazvari
tullantılar
Maye
tullantılar
Bərk
tullantılar
Aqressiv
tullantılar
Zərərli
tullantılar
Zərərsiz
tullantılar
53
Ümumiyyətlə istehsal təmayüllü sahələrdə, xüsusilə kənd
təsərrüfatı və dağ-mədən sənayesində antropagen ve texnogen
təsirlərə ən çox torpaq ehtiyatı məruz qalır. Sxemdə göstərilən
təsərrüfat mexanizminin tətbiqi tullantıların strukturunun təhlilini
tələb edir. Bu baxımdan tullantıların təsnifatını öyrənmək məqsədə
uyğundur.dağ-mədən sənayesinin ətraf mühitə minimum təsirini
təmin edən elmi əsasların hazırlanmasında dağ eroziyası elmi
mühüm rol oynayacqdır. Dağ-mədən eroziyası insanın ətraf mühitə
qanunauyğunluqlarını dağ-mədən sənayesi sfreasında və ilk
növbədə faydalı qazıntının istismarı və emalı əsasında olan fiziki və
kimyəvi proseslərin qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Dağ ekologiyası
100 il bundan əvvəl yaranaraq ekologiyanin müasir inkişaf
mərhələsinə gəlib çatmışdır.
Beləliklə, faydalı qazıntıların açıq üsulla istismarı ilə əlaqədar
olan işləri elə aparmaq lazımdır ki, təbiətdə ekoloji tarazlıq qorunub
saxlanılsın.
| 