Ko’p portli kompyuterlar yordamida texnologik jarayonlarni boshqarish tizimini loyihalash

13 
SHunday qilib, tizim tarkibida tizim byurtmachisi ifodalashi kerak bo’lgan 
yagona maqsadga bo’ysindirilgan, yetarlicha murakkab va o’zaro uzviy bog’langan 
boshqaruvchi bo’g’inlar majmuasini qarab chiqish zarur. U murakkabligiga 
qaramay, dastavval boshqarish tizimini butunicha tasavvur qilish, uning 
vazifalarini tushunishi va bu vazifalar amalda qanday bajarilishini tasavvur qilishi 
zarur. 
Tizimni qora quti tarzida qarab chiqish - bu uning haqida tashqi tavsiflari 
bo’yicha va dastavval uning chiqishlarining kirishlariga bog’liq bo’lishi bo’yicha 
fikr yuritish demakdir. Bunda ichki tuzilish hisobga olinmaydi. Boshqacha 
aytganda, tizim qanday bajarayotganidan qat’iy nazar nima bajarayotgani 
muhimdir. 
Boshqarish tizimini bunday tashqi baholashda quyidagi asosiy parametrlarni 
ajratib ko’rsatish mumkin: 
1.Kirishlar 
va 
chiqishlar 
soni 
- 
bu 
son 
birinchi 
yaqinlashishida tizimning murakkabligi haqida fikr yuritishga imkon beradi. 
2.Axborotning qiymatiy tavsiflari - bu tizimning kirishlariga qanday 
axborot kirishining va chiqishlarida qanday signallar shakllanishining qiymatidir. 
Bu tizimning vazifalarini miqdoriy baholashga, ulardan eng muhimilarini 
ajratishga (masalan, avariya signali), birinchi navbatda aynan nimani 
avtomatlashtirish talab qilinishi va hokazolarni tushunishga imkon beradi.
3.Tizimning tez ishlashi - bu kirish signallarga chiqishlarning aks ta’siri 
tezligidir. Bu ko’rsatkichning qiymati tizimning boshqarish jarayoniga kiritayotgan 
kechikishlar haqida fikr yuritishga imkon beradi. Tizim chiqishlarining buzilish 
ehtimoli-bu, pirovardida, uning ishonchliligi ko’rsatkichidir. 
SHunday qilib, tizimning kirish va chiqishlarini, shuningdek, ularning 
funktsional bog’lanishlarini tekshirish «tizim to’g’risida yaxlit, uning vazifalari 
to’g’risida va turli xil tavsiflar to’g’risida dastlabki tushuncha beradi.

14 
Boshqarish tizimi, xizmat ko’rsatuvchi xodimlar va ob’ektning o’zaro 
ishlashi natijasida vujudga keladigan boshqarish konturida ikkita asosiy jarayon 
kechadi: texnologik jarayon (u boshqarsh ob’ekti hamdir) va bu ob’ektni 
boshqarish jarayoni. Boshqarish shundan iboratki, ob’ektga boshqaruvchi ta’sirlar
uzatilib, ularning maqsadi texnologik jarayonning asosiy tavsiflarini berilgan 
chegaralarda ushlab turish, shuningdek, uning ayrim bosqichlarini ishga tushirish 
va to’xtatish. Boshqarish tizimi boshqaruvchi signallarni faqat kerakli joyga 
uzatilishinigina emas, balki kerakli vaqtda uzatilishini ta’minlashi zarur, u 
boshqariluvchi jarayonning o’tish tezligi bilan belgilanadi. Bu talab odatda bunday 
ifodalanadi: tizim ishlab chiqarish bilan yagona tempda ishlashi kerak yoki 
boshqacha qilib aytganda real vaqt masshtabida ishlashi kerak. 
Zamonaviy EHM larning tez ishlashini hisobga olib, bunda, yagona 
muammo boshqaruvchi signallar juda tez ishlab chiqariladi va ularni kerakli 
vaqtgacha tutib turish kerak bo’ladi, deb o’ylash mumkin. Haqiqatda esa bu oson 
ish emas. Tizim ishini vaqt bo’yicha tashkil etish muammosi ba’zan juda jiddiy 
bo’ladi. Buning ikkita sababi bor: 
- birinchi sababi shundaki, boshqaruvchi signallarni ishlab chiqish 
jarayonlari juda murakkab bo’lishi mumkin (foydalanilayotgan boshqarish 
usulining murakkabligidan yoki dastur muvaffaqiyatsiz tuzilganidan), ya’ni juda 
ko’p operatsiyali bo’lib, ularni bajarish vaqti tizim reaktsiyasining maksimal yo’l 
qo’yilgan vaqti bilan o’lchovdosh (bir xil) yoki xatto undan ortiq bo’ladi (bunday 
murakkab ishga misol tariqasida ob-havo ma’lumoti xizmat qilishi mumkin: hozir 
bor bo’lgan ertangi kun ob-havo ma’lumotining aniqligini orttirish uchun sutkadan 
ko’ra mashina vaqti ko’proq kerak bo’ladi, binobarin, ma’lumot kerak bo’lmay 
qoladi: bunday holda murakkab ishlarni boshqarish sifatidan voz kechib, 
soddalashtirish kerak bo’ladi); 
-ikkinchi sabab shundaki, ayni bir tizim ayni bir vaqtda ko’pchilik
iste’molchilarga xizmat ko’rsatishi kerak (xususan, xizmat ko’rsatuvchi 
xodimlar, ob’ektning ayrim qismlari, boshqaruv operatsiyasining yuqori sathlari) 

15 
va boshqaruvchi signallarni ishlab chiqish hamda chiqarib berish, kelayotgan 
axborotni qayd qilish, buxgalteriya va iqtisodiy masalalar va hakazo juda ko’p 
masalalarni hal qilishi kerak; bu yerda, vujudga keladigan vaqt muammosi vaqtni 
ajratish rejimi yordamida hal qilinadi. 
Vaqt ajratish rejimi dasturchining yordamisiz unga maxsus qurilmalar
(terminallar), masalan, pult yoki bosuvchi mashina yordamida ulangan har bir 
kishiga yagona mashinadan foydalanishga imkon beradi. U boshqarish jarayonida 
ishchi dasturlarini bajarish tartibini o’zgartirishga va turli foydalanuvchilarga 
mashinaga bir-biriga halaqt bermagan holda amalda bir vaqtda ishlashga imkon 
beradi. 
Tizimning jamoa bo’lib foydalaniladigan rejimida ishlashida EHM ning 
samaradorligi keskin ortadi, chunki u yanada to’la yuklanad va uning resurslaridan 
yaxshiroq foydalaniladi. 
Mashina vaqtining foydalanuvchilar o’rtasida bo’linishi ikki yoqlama 
amalga oshirilishi mumkin: 
- apparatura yordamida; bunda, turli foydalanuvchilar uchun o’zining, faqat 
ular uchun mo’ljallangan qurilmalar, ya’ni operativ xotira yoki protsessor kabi 
qurilmalar beriladi; 
- 
programma 
yordamida; 
bunda, 
ayni 
bir 
qurilmalar 
barcha 
foydalanuvchilarga belgilangan, ketma-ketlikka mos holda beriladi. Bu holda 
foydalanuvchilarning talablari bo’yicha masalani tez hal qilish hisobiga ularda 
BHM dan bir vaqtda ishlash mumkinligi tushunchasi paydo bo’ladi, aslida esa 
bunda foydalanuvchilarning EHM bilan bog’lanish qurilmasi mashinaning o’zidan 
ancha sekinroq ishlagani uchun bir vaqtlilik bo’lmaydi. 
TJABT da vaqtning dasturli bo’linishi keng tarqalgan. Bunda 

Download 1,47 Mb.