Kompozitsiya

21 
Dastlabki eskizda kompozitsion echim aniqlanganda va kerakli natura 
materiali mavjud bo‘lganda, kartonda chizishni boshlashingiz kerak. 
Qalamtasvirni dastlabki eskizdan kartonga o‘zgarishsiz o‘tkazish 
imkoniyatiga ega bo‘lish muhimdir. Kattalashtirishda dastlabki eskizda topilgan 
formatni saqlash kerak, ya’ni uning tomonlari nisbatlarini saqlash kerak. Buning 
uchun dastlabki eskizning tomonlari bir xil miqdorda oshiriladi. Qalamtasvirni 
ko‘chirishning eng keng tarqalgan usuli kataklar asosida. Eskizning har bir tomoni 
bir necha qismlarga bo‘linadi va nuqtalar bir-biriga bog‘lanib, to‘rtburchaklar 
kataklar hosil qiladi. Keyin dastlabki eskizning kataklaridan olingan rasm 
kartonning tegishli kataklariga o‘tkaziladi.
Kartonda 
vazifa 
faqat 
chiziq 
bilan 
amalga 
oshiriladi. 
Agar 
kompozitsiyaning tusli echimi vazifaga qo‘shilsa, karton tusda amalga oshiriladi. 
Kartondagi tasvirning haqiqiy o‘lchami kelajakdagi rasm qanday qabul qilinishini 
yaxshiroq his qilish va tegishli o‘zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Kichik 
o‘lchamdagi eskizlarda ko‘rinmaydigan xatolar kartonda aniq bo‘ladi. Ularni 
tuzatish kerak. Bunday holda siz natura materialdan foydalanishingiz kerak. 
Kartonni tayyorlash uchun turli xil materiallar qo‘llaniladi: ko‘mir, qalam, sous va 
boshqalar. Kartondan chizilgan rasm matoga o‘tkaziladi. 
Beshinchi bosqich - eskizni amaliy bajarish.
 
Rassomning kompozitsiyadagi 
ishining yakuniy bosqichi bu asarning o‘zini bajarishdir. Rangtasvirdagi barcha 
amaliy vazifalar har xil davomiylikdagi eskizlardir, kompozitsiyada ular asar 
uchun eskizlar, shu jumladan bitiruv malakaviy ishga eskizdir. Talabalar asar 
chizishga ko‘proq mas’uliyatli yondashadi. Aslida asar yaratish masalalarida 
haqiqiy etuklik keyinroq, faollik ijodiy faoliyat jarayonida keladi. 
Dastlabki eskizlarda va kartonda topilgan kompozitsiya echimini 
yo‘qotmasdan yakuniy variantga o‘tkazish muhimdir. Bu jarayonda kompozitsiya 
elementlarining nisbatlarining aniqligi, nuqtaning ifodaliligi yoki urg‘ularning 
to‘g‘ri joylashishi ko‘pincha yo‘qoladi. SHuning uchun siz kompozitsiyadagi 
ishning ushbu bosqichiga mas’uliyat bilan yondashishingiz, bajarilgan ishlarni 
diqqat bilan tahlil qilishingiz kerak. Rasmda tayyorgarlik bosqichlarida topilgan 

22 
echimning afzalliklarini saqlab qolish va amalga oshirish qobiliyati rassomning 
professionalligining belgisidir. 
Chizilgan rasmni matoga o‘tkazgandan so‘ng, rasm ustida ishlash 
(o‘lchamdagi eskiz) hal qiluvchi bosqichga o‘tadi. Dastlabki eskizda topilgan 
echimni nafaqat kattalashtirish muhimdir. Biz ushbu echim va uning ifodaliligini 
yanada aniqlashtirish ustida ishlashimiz kerak. Masalan, kompozitsiyaning 
o‘lchami oshgani sayin, qoida tariqasida, uning shakllarini ishlab chiqishda 
ko‘proq tafsilotlar talab qilinadi. Uning rangi va tusli kontrastlari biroz 
kuchaytirishni talab qilishi mumkin. 
Berilgan o‘lchamdagi eskizni yaratishda siz darhol o‘qilishi kerak bo‘lgan 
asosiy plastik fikrni aniq belgilab, uning yaxlitligiga erishishingiz kerak. Asosiy 
eskizdagi ikkinchi darajali elementlarning asosiy elementlarga bo‘ysunishini 
saqlab qolmaslik, tafsilotlarga bo‘lgan qiziqish kompozitsiyaning ekspressivligini 
yo‘qotishiga olib keladi. 
B.V.Ioganson buyuk rus rassomi P.Fedotovning “Mayorning o‘zaro 
kelishishi” kartinasining kompozitsion tuzilishini tahlil qilib, shunday yozadi: 
“Kompozitsiya mukammalligining birinchi belgisi asar mazmunini darhol va uzoq 
masofadan anglash mumkin bo‘lganidadir. Agar asar uzoq masofada noaniq 
kulrang gammaga aylansa yoki rang-barang rangi bilan shitirlab tursa, bu unda 
asosiy 
mahorat 
nuqtasi 
- 
kompozitsion 
dekorativlik 
- 
kompozitsion 
tushunarlilikning asosi hal qilinmagan-ligini anglatadi. 
Asarni birinchi marta ko‘rganimizda, butun asardan darhol bizga nimadir 
ko‘zimizga ko‘rinib ongimizda otilib chiqadi. Rassom o‘z e’tiborini aynan shu 
“narsa”ga asoslaydi. Albatta, sizning e’tiboringizni qaratadigan birinchi narsa bu 
kontrastlar va ular qanchalik kuchli va yorqinroq bo‘lsa, ular qanchalik katta 
bo‘lsa, ular qanchalik ko‘p yoritilgan bo‘lsa, ular, qisqasi, qolganlarga nisbatan 
aniqroq kontrastni taqdim etadi. Asarda birinchi navbatda ular tomoshabinning 
ko‘z nazariga tushadi. 
Kelin figurasining engil och siluetining butun siluetga nisbati ajoyib 
darajada aniq topilgan Keyin tomoshabinning ko‘zi muallif o‘ylaganidek fikri 

23 
bo‘yicha figuralarni kuzatib boradi”
10
. 
10-rasm. P.Fedotov. “Mayorning o‘zaro kelishishi”. 
Asarda har bir dog‘, kompozitsiyaning har bir qarama-qarshiligi o‘zining 
aniq joyiga keltirilishini va dog‘lar va kontrastlarning umumiy guruhda ovoz 
kuchini ta’minlash kerak. Tasvirga qarab, tomoshabin birinchi navbatda 
kompozitsiyaning asosiy elementini, keyin ikkinchi eng muhimini va hokazolarni 
ko‘rishi kerak. Ya’ni, kompozitsiyaning har bir elementining ta’kidlanish darajasi 
uning muhimlik darajasiga mos kelishi kerak. Kompozitsiya elementlarining ushbu 
ierarxiyasi rassom tomonidan tasdiqlangan tasviriy tekislik bo‘ylab tomoshabin 
nigohining “yo‘lini” tashkil qiladi. Urg‘ularni to‘g‘ri joylashtirish qobiliyati faqat 
asar yaratishda rassom oldida turgan kompozitsiya vazifalarni aniq tushunishi, bu 
uning etukligi va mahoratining ko‘rsatkichidir. 
10
Кузин В.С. Психология: учебник для художественных училищ. М. : Высшая школа, 
2000. 

24 
Kompozitsiya, san`atning hamma turlarini negizida mavjud: adabiyot, 
teatr-kino, musiqa, tasviriy va amaliy san’at, arxitektura va hokazo. Kompozitsiya 
o`quv predmet sifatida, qalamtasvir, rangtasvirdan keyin paydo bo`ldi va hozirda 
kompozitsiya kursi oliy ta`lim o`quv rejalariga kiritilgan. Tasviriy san`atda 
kompozitsiya qalamtasvir, soya-yorug’, rang, havo va chiziq perspektivasi kabi 
tasviriy vositalar bilan yaratiladi. Kompozitsiya kursi talabalarni mustaqil ijodiy va 
pedagogik faoliyatida obrazli fikr yurgazishida katta ahamiyatga egadir. 
Kompozitsiya fani suhbat, ma`ruza va amaliy mashg’ulotlardan iborat. 
Kompozitsiyani asosiy qonun-qoidalari, usul va vositalari, talabalar tomonidan 
amaliy mashg’ulot va suhbatlar jarayonida mukammal o`rganiladi. Kompozitsiya 
o`quv predmet sifatida, haykaltaroshlik, me’morchilik, grafika, qalamtasvir, 
rangtasvir, san`at tarixi kabi mutaxassis fanlar bir-biri bilan uzfiy bog’likdir. 
Qalamtasvir va rangtasvirda rassom bevosita kompozitsiya asoslariga 
murojaat qiladi, uning qonun-qoidalarini bilmay turib kompozitsiya, qalamtasvir, 
rangtasvir mohiyatini tushunib yetmaydi.

Download 11,95 Mb.