404
shifrlashning g’oyasi ko’p alifboli shifrlash usuliga asoslanadi, ya’ni oddiy matnni
maxsus holatda, maxsus monoalifboli shifrdan foydalanib harf kodlanadi. Shunday
qilib, bitta harf oddiy matnda turli holatlarda namoyon bo’ladi, turlicha kodlanishi
mumkin. Yarim alifbo shirflash usuliga misol 30.4-rasmda keltirilgan. Unda
qatorlarda ko’rsatilganidek ikkita Sezar shifri mavjud (
k=5 va k=19). Bu ikki C
1
va C
2
Sezar shifrlarini takroriy kodlash uchun tanlash mumkin, masalan, C
1
, C
2
,
C
2
, C
1
, C
2
. Shu tariqa oddiy matndagi birinchi harf C
1
, ikkinchi va uchunchisi C
2
,
to’rtinchisi C
1
va beshinchisi C
2
shifrlaridan foydalanib kodlanadi. Shifrlardan
foydalanish takrorlanaveradi, ya’ni yuqoridagi holatga bog’liq
ravishda oltinchi
harf C
1
, ettinchisi C
2
shifr bilan va h.k. Qolgan harflar shu tariqa kodlanadi. Ko’rib
chiqilgan usul bo’yicha
“Bob, seni yaxshi ko’raman.” oddiy matn xabari
“ghu, n
etox dhz.” ko'rinishida kodlandi. Yuqoridagi oddiy matndagi birinchi
b C
1
shifri
bilan hamda ikkinchi
b C
2
bilan kodlanadi. Bu misolda,
kodlash va dekodlashda
qo’llanilgan “kalit”
k = 5 va
k = 19 hamda
C
1
, C
2
, C
2
, C
1
, C
2
.
30.4-rasm. Ikkita Sezar shifridan foydalanib oddiy matnni yarimalifbo
shifrlash
Endi zamonaviy shirflash usullariga o’tamiz, bugungi kunda simmetrik
kodlash usullari qanday amalga oshirilishi jarayonlarini ko’rib chiqamiz.
Simmetrik kodlash texnikalarining ikki usuli mavjud: oqim shifrlari va blok
shifrlari. Bu bobda asosan blokli shifrlar ko’rib chiqiladiki, bu usul PGP (for
secure e-pochta), SSL (for securing TCP connections) va IPsec (for
securing the
network-layer transport)ni o’z ichiga olgan ko’pgina xavfsiz Internet
protokollarida qo’llaniladi.
405
Blokli shifrda, xabarni kodlash
k bit bloklarida amalga oshiriladi. Masalan,
agar
k=64 bo’lsa, xabar 64 bitli bloklarga bo’linadi va har bir blok alohida
kodlanadi. Blokni kodlash uchun,
shifrdan oddiy matndagi k bitli blokni
k bitli
shifrlangan matn blokiga birma-bir o’tkazish uchun foydalaniladi. Bu holatga
misol qilib,
faraz qilaylik k=3 bo’lsa, blok shifr 3 bitli oddiy matnni kiritadi va
chiqishda 3 bitli kodlangan xabarni chiqaradi. 30.1-jadvalda yuqoridagi misol
vaziyati tasvirlangan. E’tibor berilsa, blokli shifrlash holati birma-bir tasvirlangan;
bunda har bir kirish turli chiqishga mos keladi. Bu blokli shifrlar xabarni 3 bitli
blokka bo’ladi va quyidagi jadval ko’rinishiga muvofiq har bir blokni kodlaydi.
010110001111 bitli xabar 101000111001 ko’rinishda kodlanadi.
30.1 jadval
maxsus uch bitli blokli shifr variantlari
