Geteroxromatin qismida xromosomalar qattiq spirallashgani uc
hun to‘q bo‘yaladi, bu yyerda asosan nofaol genlar joylashgan.
Euxromatin qismida esa faol genlar joylashadi va bu yyerda
xromosomalar spirallashishi bo‘shroq bo‘ladi. Shuning uchun och
bo‘yaladi.
Geteroxromatin uchastkalari telomerlar, sentromeralar, yadrocha
markazi atrofida uchraydi.
Fakultativ va strukturaviy geteroxrom atin ajratiladi.
Fakul-
tativ geteroxromatin vaqtinchalik kondensatsiya holatiga o ‘tadi,
bunda uning yuzasida sintez jarayonlari to ‘xtaydi. Lekin bu holat
vaqtinchalik bo'lib, funksional faolligi tiklanganda yana euxrom-
tinga aylanadi.
Strukturaviy geteroxromatin bunday holatga o‘tmaydi. Unda hech
qanday sintez jarayonlari bormaydi.
Geteroxromatinning ba’zi bo‘laklari yadro ichki membranasida
joylashadi. Uning bu aloqasi shunchalik
mustahkamki sentrifugalash
natijasida ham uzilmaydi. Bog‘lanishlar yadro poralari joyida yo‘q.
Xromosomalarning
uzunligi
0,2-5,0mkm,
eni
0,2-3,0 mkm
bo‘lishi mumkin. Ayrim hasharot va amfibiyalaming xromosomalari
yirik, zam bunig4 va suvo4tlarining xromosomalari esa mayda bo‘ladi.
Odam xromosomalarining kattaligi 1-10 mkm ga teng.
Bir hujayradagi barcha xromosomalar yig‘indisi xromosoma
to ‘plami deyiladi. Ikki xil to ‘plam farqlanadi - gaploid- “ n” va
diploid- “2n”.
K ario tip . Turning bir somatik hujayrasidagi xromosomalari soni,
ularning katta-kichikligi,
tuzilishi, har bir xromosomada sentromera-
ni joylashishi hammasi birgalikda tur kariotipini hosil qiladi. 0 ‘zaro
yaqin turlar ham kariotipi bo‘yicha farq qiladi.
Kariotip har bir tur uchun doimiy bo4lib, shu turning asosiy bel-
gilaridan biri hisoblanadi. Kariotipda autosomalar va jinsiy xromoso
malar alohida ko'rsatiladi. Masalan, odamning somatik hujayralarida
kariotip 46 (2n) xromosomalar to ‘plamida bo‘lib, autosomalari 44,
jinsiy xromosomalari ayoIda-XX va erkakda-XY ko‘rinishda bo‘ladi.
Juda yaqin turlar ham xromosomalar to ‘plami bilan farq qiladi.
Bu farq bir xromosoma soni yoki o'lcham i, shakli k o ‘rinishida nam-
oyon bo‘lishi mumkin. Shuning uchun kariotip taksonomik(
sistema-
tikada ishlatiladigan) belgi hisoblanadi.
139
Xromosomalar taxlil amaliyotida yana bir usul qoMlaniladi. Bu
xromosomalarning differensial bo‘yalish usuli. Xromosomalar fluo-
roxrom bo‘yog‘i bilan bo‘yalganda mikroskop ostida ular yuzasida
yo‘l-yo‘1 chiziqlar paydo boTadi. Bu chiziqlar har bir xromosoma uc
hun muayyan boMib takrorlanmasdir, xuddi
odamning barmoq izlari
singari. Tashqi tuzilishi jihatidan bir xil bo‘lib ko‘ringan xrom oso
malar differensial bo‘yalgandan keyin bir-biridan butunlay farq qila
di. Bu usul odam xromosomalarini sinchiklab o ‘rganishga yordam
berdi. Sitologik tahlilning bu usuli odam xromosomalari xaritalarini
tuza boshlashga, ya’ni genlarning joylashgan joyini
aniqlashga asos
soldi. Odam xromosomalari ularning katta kichikligiga karab 7 ta
guruhga ajraladi. Tashqi tuzilishi jihatidan l-2chi juft xromosomalari
yirik, 13chi juft xromosoma- akrosentrik, 19-20-lari- mayda ekan-
ligini ko‘rish mumkin. Lekin, differensial bo‘yash usuli yordamida
xatto bitta guruhga kiruvchi xromosomalar
orasida ham farq borligi
m a’lum bo‘ldi.
Ayollarda XX va erkaklarda XY boMib genlar nisbati 1098ta
ayollarda : 78ta erkaklarda; nukleotidlar soni -160 mln ayollarda; 23
mln erkaklarda. Erkaklarning turli kasalliklarga beriluvchanligi, ayol-
larga nisbatan ular xromosomalari orasidagi farq hisoblanadi. Chun
ki ayollardagi bitta X xromomsomasidagi buzilishlar ikkinchi xuddi
shunday xromosoma hisobiga tiklanadi.
