H ch. Bo'riev, R. J. Jo'raev, J. N. Fayziev, I. R. Nuritov, K. E. Usmonov

Tokzor ko‘p yillar uchun barpo etiladi. Uning hosildorligi, uzoq yashashi va 
sermahsulligi ko‘p jihatdan uni to‘g ‘ri tashkil qilishga bog'liq. Shuning sababli 
tokzor puxta ishlab chiqilgan reja asosida barpo etiladi, unda joyning tuproq-iqlim 
sharoiti, tokning biologik xususiyatlari va tashkiliy-xo‘jalik shartlari hisobga 
olingan holda tuziladi. Bundan tashqari, tok ko‘chatlarini o‘tkazishdan oldin 
navlami tanlash va joylashtirishga, yemi tayyorlashga va к о 'chat o‘tkazish 
texnikasiga katta ahamiyat beriladi.
Y em i tayyorlash quyidagilardan: tekislash, undan oldingi ekinni ekish, yemi 
o'g'itlash, tik yon bag'irlam i zinopoyalash, sug'orish, drenaj tizimlarini qurish, 
kartalami mustahkamlashda yemi ag'darib haydash va begona daraxt yoki butalar 
bo'lsa, ulam i kovlab tashlash va boshqa ishlardan iborat tokni kuzda va bahorda 
o‘tkazish mumkin. Maydonga, joyning relefiga va mashinalaming mavjud bo'lish- 
bo'lmasligiga ko‘ra, tok mexanizatsiya yordamida yoki qo'lda chuqur qaziydigan 
burg‘u yordamida o'tkaziladi.
Tokzor yerini ishlash tuplaming sifatli va barqaror m o‘l hosil beradigan bo‘lib 
yaxshi o'sishi uchun qulay sharoit yaratadi. Yemi ishlash bilan tuproqda nam 
to ‘plash va uni tejab sarflashga, tuproq aeratsiyasi uchun sharoit yaratishga, begona 
o'tlarga qarshi kurashishga, o‘g ‘it solish va toklami qishlash uchun ko'mishga 
erishiladi. Yemi ishlash tizimi: qator oralarini kuz va bahorda ishlashni, 
chizellashni, bahor-yozgi kultivatsiyani, yemi yumshatisbni, tuplar orasini chopish 
va yumshatishni o ‘z ichiga oladi.
Tok ildiz tizimining b aquw at rivojlanganligi, so'rish kuchini kattaligi va 
yashash sharoitiga qarab o'zining anatomik-fiziologik tuzilishini qayta qura 
olishiga ko'ra, qurg'oqchilikka nisbatan chidamli bo‘ladi. Zangining o'sishi, hosil 
tushishi va uning pishishi davrida tok har kuni ko‘p suv bug* lantiradi.
0 ‘zbekiston sharoitida tokning normal o'sishi va k o 'p hosil berishi uchun uni 
suv bilan yetarli darajada ta ’minlash yanada katta ahamiyatga ega. Yozda harorat 
juda yuqori va havoning namligi past bo'lganda, zanglardagi barglar sathi katta va 
hosil m o'l bo'lganda, bug'lanish, oziq moddalaming harakatlanishi va sovush 
uchun ko'p suv sarflanadi, tok o'suv davrida suv bilan yetarli darajada ta’minlansa, 
fiziologik namligi, novda va mevalaming o'sishi, assimilyasiya kuchayadi, hosil 
ko'payadi va uning sifati yaxshilanadi. Tuproqda suvning ortib ketishi ham, 
yetishmasligi ham tok tupining rivojlanishi va hosil berishiga salbiy ta’sir etadi.
Tok tupi bir joyda k o 'p yil davomida o'sib, tuproqdan ko'p oziq moddalar 
oladi. Akademik R.R.Shreder nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik 
institutining m a’lumotlariga ko'ra, gektaridan 200-300 s hosil olinganda bir yillik 
o'sish va olingan hosil hisobiga tok tupi yerdan: 89-102 kg azot, 40-50 kg fosfor va 
200-300 kg kaliy oladi. Tok tupi oziq moddalaming asosiy qismini gullay 
boshlagandan to mevasi pisha boshlaguncha talab qiladi.
Shunga ko'ra, tok o'simligi har xil o 'g 'itg a talabchan bo'lib, o 'g 'it solinganda 
40% qo'shim cha hosil beradi. O 'g 'it solinganda tok va mevasining sifati ham 
yaxshilanadi. Masalan, azot ko 'p solinganda novda va hosilning pishishi kechikadi, 
vinoning tinishi qiyinlashadi va uning sifati pasayadi. Kaliy bilan o'g'itlash 
natijasida mevasining serqandligi va xushta’mligi ortadi.
Organik o'g'itlardan, go'ngdan tashqarii, bog' komposti va vino sanoatining 
chiqitlaridan tayyorlangan kompostdan foydalaniladi. Mineral o'g'itlardan azot,
18

fosfor va kaliyli o‘g‘itlar, shuningdek mikroo‘g ‘itlar: bor, marganets va 
boshqalardan foydalaniladi.
Tok tuproqlarini o‘stirish turli tizimlar, jumladan: tokni qoziqlarga olib, so'riga 
ko‘tannay, tirgovuchsiz, ishkomda, gorizontal yoki qiya so‘rilarda, vertikal 
so‘rilarda o ‘stirishlar qo‘llaniladi.
Tok tupini kesish uni parvarish qilishdagi asosiy agrotexnika usullaridan biri 
hisoblanadi. Tokni har yili kesish kerak. Kesish orqali tok tupining yer ustki qismi 
bilan uning ildiz tizimi o'rtasidagi to‘g ‘ri nisbat b o ‘lishiga erishiladi. Kesishda tok 
tupida m a’lum miqdorda kurtak qoldirib, hosil berishi va o‘sish darajasi tartibga 
solinadi. Tokni kesish tupni parvarish qilishni-ko'mish, bog'lash, xomtok qilish va 
hokazolami yengillashtiradi, shuningdek, hosildorligini kamaytirmagan holda uni 
asta-sekin yoshartirish imkonini beradi. Bundan tashqari tok kesish, tupdagi 
qutblikka qarshi kurash, tokning ayrim vegetativ va generativ qismlarining o ‘sish 
kuchini tartibga solishga hamda vegetativ va hosil beruvchi organlarining m a’lum 
oraliqda yoyilishi hamda joylashishiga yordam beradi.
Tokni kesish va xom novdalarini yuhb tashlash vaqtida qoldiriladigan kurtaklar 
va hosil beradigan novdalar soni muayyan tabiiy va agrotexnika sharoitida keyingi 
yillarda tuplaming o‘sish kuchini hamda ulaming hosil berish qobiliyatini 
pasaytirmasdan yuqori sifatli eng ko‘p hosil olishni ta’minlaydi, bu optimal 
yuklama deb ataladi.
To‘g ‘ri yuklama belgilash uchun, tupning o‘sish kuchi bilan yuklama va uning 
novdalari, uzum hosilining miqdori va sifati orasidagi bog‘lanish hisobga olinadi.
Tekshirishlar va ishlab chiqarish tajribasida shu narsa aniqlandiki, gektaridan 
200-300 s hosil olish uchun vinobop navlaming har gektari hisobiga 300-350 ming 
tagacha kurtak bo'lishi zarur.
Tokning yashil qismlari bilan olib boriladigan ishlar tok va bevosita ta’sir 
ko‘rsatish hisoblanadi. Bu ishlar bahor-yozda, hayot faoliyati faollashgan davrda 
bajarilib, tupning o'sishi, oziqlanishi hosil berishiga, uning ayrim organlariga oziq 
moddalami taqsimlanishiga va boshqa fiziologik holatlarga ta’sir etib, ulami 
tartibga soladi.
Xomtok qilish, qo'ltiq novdalami yuhb tashlash, chilpish, erta-yozgi chekanka, 
qo‘ltiq novdalardan qo‘shimcha hosil olish, novdalami xalqalash va g‘ujumlami 
siyraklatish tupning yashil qismlari bilan olib boriladigan ishlardir.

Download 9,85 Mb.