ГеолМинПетрг янги

28 
4.2. Kristalooptika, izotrop va anizatrop moddalar haqida tushuncha. 
 
Petrografiyaning tekshirish usullaridan biri optik usuldir. Optika usuli o’zining 
mukammal va osonligi jixatidan ba’zi kristallangan jins va minerallarni o’rganishda 
birdan-bir usuldir. 
Bu usulda minerallarning optik xususiyatlari polyarizastion mikroskop yordamida 
aniqlanadi. 
Minerallarning optik ko’rsatkichlari ularning kristall, shakllari, tarkibi va 
simmetriya qonuniyatlariga bog`liq bo’lganligi uchun kristalooptika usuli deyiladi. 
Kristalooptika usuli yordamida kristall tuzilishga ega bo’lgan minerallardan nur 
to’lqinlarining o’tish hodisalari o’rganiladi. Kristalooptika asosan nurni va uning turli 
sharoitda tarqalishini kuzatish orqali olib boradi. 
Hozirgi zamon fiziklari tassavuricha, nur elektormagnit to’lqinlarini o’rganuvchi 
fanning bir qismidir. 
Elektromagnit to’lqinlari elektr /E-E
1
/ va magnit /M-M
1
/ to’lqinlaridan iborat. Bu 
to’lqinlar bir-biriga va shu bilan birga yorug’lik energiyasi /nurning tarqalish 
yunalishiga perpendikulyardir (4.1-rasm.) 
Xuddi mana shu yorug’lik
energiyasi tarqaladigah 
yo’nalish nur deb ataladi. 
O-A- amplitudasi
T- tebranish davri. 
4.1-rasm
Minerallarni to’g’ri aniqlashda ularning nurni sindirish ko’rsatkichi muhim 
ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Yorug’lik ikki xil bo’ladi: 
1. Oddiy nur –bu yorug’lik to’lqinlari yo’nalish chizig’iga doim perpendikulyar bo’lgan 
holda, uning har xil kesmasida tebranib boradi. 
2. Polyarizastiyalangan nur –yorug’lik faqat bir tekislikdagina tebranib boruvchi 
to’lqinlardan iborat bo’ladi, ya’ni to’lqinlarning faqat bir tekislikdagina tebranuvchi 
 

29 
qismi qolib, boshqa tomondagilarni esa biror jism yoki muxitda yutilgan, ya’ni 
polyarizastiyalashgan bo’ladi. 
a)
b)
4.2-rasm. 
a) oddiy nur; b) polyarizastiyalangan nurlar. 
1-nurning ko’ndalang kesimi; 2-uning yon kesimi; 3-yo’nalishi. 
EF-CH- polyarizastiya tekisligi. 
Polyarizastiyalangan nur quyidagi shartlarga javob berishi, ya’ni: 
1/ yorug’lik manbaining bitta bo’lishi; 
2/ bir tekislikda tebranishi; 
3/ bir yo’nalishda bo’lishi, bir xil to’lqin uzunligiga ega bo’lishi kerak. 
Yer po’stida uchraydigan minerallar optik xususiyatlariga ko’ra ikki asosiy katta 
guruhga bo’linadi; 
1. Optik izotrop – guruh 
2. Optik anizotrop guruh 
Optik izotrop guruhga, kub singoniyali minerallar va amorf moddalar kiradi. 
Ularning tuzilishi, xususan optik xususiyatlari (nur tarqalish tezligi va sinish 
ko’rsatkichi) hamma yo’nalishida bir xildir. Kub singoniyali izotrop minerallardan 
flyuorit, granit, shpinel va boshqalarni amorf moddalarga esa sun’iy shisha va vulqan 
shishasi, apal, kaxrabo (yantar), smola kabilarni ko’rsatish mumkin. Izotrop jismlarning 
zichligi hamma yo’nalishda bir xil. Bunday xususiyat jismlarning xossalarni belgilash 
va baholashda katta ahamiyatga ega. 
Optik aniztrop jismlarda bu xususiyatlar butunlay boshqacha. Bu gruppaga 
geksogonal, tetrogonal, rombik, monoklin va triklin singoniyali minerallar kiradi. 
Minerallarning 
xossalarini 
belgilash 
va 
baxolashda 
ularning 
optik 
xususiyatlarining ahamiyati kattadir. Demak bu xususiyatlar minerallar tashkil qilgan 
tog’ jinslarning xossa va xususiyatlariga to’g’ridan to’g’ri ta’sir qiladi. Shuning uchun 
tog’ jinslarini o’rganishda minerallarning optik xususiyatlarini baxolash alohida 
ahamiyatiga ega. 

Download 3,12 Mb.