Elektr va magnit maydonida yorug'likning ikkilamchi sinishini o'rganish

n = 
—
 
Tajribalar ko’rsatishicha, bar qanday moddalar uchun n birdan katta, demak, 
yorug’likning moddalarda tarqalish tezligi vakuumda tarqalish tezligidan katta 
(Vi >
c) degan xulosaga kelib to’xtaladi. Gyuygens (1736-y.) yorug’lik hodisalarini 
tushuntirishda to’lqin nazariyasiga tayanadi. Yorug’lik butun borliqni to’ldiruvchi 
(kosmik fazodan tortib, va hatto modda tarkibini ham) gipotetik muhit «olam efiri» 
da tarqaluvchi to’lqinlardir deb ta’riflaydi. Bunda u to’lqin bar bir nuqtasi yangi 
to’lqinlaming mustaqil manbayidir degan prinsipga amal qildi. Eslatib o’tamiz, 
to’lqin fronti deb, to’lqinlar maydonini chegaralovchi sirtga aytiladi. Faraz qilaylik, 
yassi (to’lqin fronti AV dan iborat bo’lgan) dastadan iborat nur ikki muhit 
chegarasiga, burchak ostida tushayotgan bo’lsin (6- rasm). To’lqin BC masofani 
olishi uchun At vaqt sarflasa, BC = cAt xuddi shu vaqt oralig’da A nuqtadagi to’lqin, 
radiusi AD = OA t-A dan iborat masofaga siljiydi, natijada singan nurlar to’lqin fronti 
DC tekislikda yotadi. Yorug’likning qaytishi - sindirish koeffisienti turlicha bo’lgan 
ikki muhit chegarasi sirtiga tushuvchi yorug’likning kelayotgan muhitga qisman yoki 
to’la qaytishi. Ikki muhit chegarasining xossalari qanday bo’lishiga qarab, 
yorug’likning qaytishining tabiatlari ham turlicha bo’lishlari mumkin. Agarda 
chegara notekisliklari o’lchami yorug’lik to’lqini uzunligidan kichik bo’lsa, bunday 
sirt ko’zgusimon sirt deb ataladi. Shunday sirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab 
jilolangan metall sirti, simob tomchisining sirti va boshqalar)ga ingichka parallel 
nurlar dastasi tarzida tushadigan yorug’lik nurlari sirtdan qaytgandan keyin ham 
parallel nurlar dastasi ko’rinishidagina qoladi. Yorug’likning bunday holda qaytishi 
tekis qaytish deb, yorug’likni tekis qaytaruvchi sirt ko’zgu deb ataladi. Bu holda 
tushayotgan AS nur bilan millimetr, sirtning nur tushayotgan S nuqtasiga o’tkazilgan 
CN normal orasidagi burchakka yorug’likning tushish burchagi deyiladi. Qaytgan S5 
nur bilan CN normal orasidagi a’ burchak yorug’likning qaytish burchagi bo’ladi. 
Singan CD nur bilan CW, normal orasidagi r burchak sinish burchagi deyiladi. 
Yorug’likning qaytishi quyidagi qonunga bo’ysunadi: 

1)
. Tushuvchi AS nur va ikki muhit chegarasida nurning tushish nuqtasidan 
chiqarilgan CN normal qaysi tekislikda yotsa, qaytgan nur SV ham shu tekislikda 
yotadi; 
2)
. Qaytish burchagi tushish burchagiga teng bo’ladi, ya’ni a=a' Qaytgan 
yorug’likning intensivligi tushayotgan yorug’lik nurining qutblanishiga, tushish 
burchagiga hamda birinchi va ikkinchi muhitlaming sindirish ko’rsatkichlari Pi, va 
P
2
ning o’zaro munosabatiga bog’liq. Agar sirtdagi notekisliklarning o’lchami 
yorug’lik to’lqini uzunligiga o’lchovdosh yoki undan katta bo’lsa, ingichka shu’la 
chegarada sochiladi. Yorug’lik nurlari qaytgandan keyin esa turli yo’nalishlarda 
tarqalsa, bunday qaytish tarqoq qaytish (yoki diffuz qaytish) deb ataladi [9]. 
Yorug’likning fazo bo’yicha taqsimoti Lambert qonuni bo’yicha aniqlanadi. 
O’zi yorug’lik tarqatmaydigan buyumlarni ulardan yorug’likning xuddi shu tarqoq 
qaytishi tufayligina ko’ramiz. Hatto juda silliq sirtdan ham yorug’lik juda oz darajada 
sochiladi. Aks holda biz bunday jismlarning sirtini ko’ra olmagan bo’lar edik. Ba’zi 
tabiiy hodisalar, misol uchun, sahrodagi sarob yorug’likning qaytishi hodisasiga 
asoslanadi. Yorug’likning qaytish qonunini to’lqin nazariyasi, ya’ni Gyugens 
prinsipi asosida isbot qilish mumkin. Faraz qilamizki, AB yuzaga OA yo’nalishda 
yassi to’lqin tushsin, bu to’lqinning fronti AK bo’lsin. To’lqin fronti AK holatni 
egallagan vaqtda АВ sirtning A nuqtasidan elementar to’lqin 

Download 436,47 Kb.