6.4.Asinxron elektr dvigatelni ishga tushirish.
O’zgaruvchan tokning kuch zanjirlari fazalarni belgilovchi harflar bilan
va ketma – ket raqamlar bilan markalanadi (A, V, S,N,A1 va hokazolar);
boshqarish, signalizatsiya, himoya, blokirovka va o’lchash zanjirlari ketma –
ket sonlar bilan markalanadi. Apparatlar kontaktlari, rele g’altaklari, turli
kommutatsiyalovchi qurilmalar, signalizatsiya apparaturasi va hokazolar bilan
ajratilgan zanjir qismlari har xil markalanadi. Bitta prinsipial elektr sxemasi
bo’g’inida birlashuvchi, shuningdek, ajraluvchi kontakt birikmalar orqali
o’tuvchi qismlar bir xil markalanadi.
196
6.15- rasm. Asinxron elektr dvigatelni boshqarishning prinsipial elektr
sxemasi.
Prinsipial elektr sxemasining mazmuni ishlab chiqarish jarayonining
o’ziga xos xususiyati bilan belgilanadi, bu jarayon uchun avtomatlashtirish
tizimi ishlab chiqariladi. Prinsipial elektr sxema ga quyidagilar albatta kirishi
kerak: bosh (kuch) zanjirlari sxemasi, boshqarishning, signallashning, elektr
ta’minotning tegishli izohlovchi yozuvlari bilan birga element sxemalari,
kontakt
kalitlari
va
programma
qurilmalarining
ishlash
(ulanish)
diagrammalari, prinsipial elektr sxemaga kiruvchi elementlar ro’yhati.
Prinsipial elektr sxemaning tuzilishini aniq misollar asosida mufassalroq
qarab chiqamiz (6.15-rasm). Asinxron elektr dvigatel SV2 tugmachani bosib
ishga tushiriladi. Bunda magnit yuritkich KM chulg’amining ta’minot
(manba) zanjiri ulanadi. YUrgizib yuborgich ishlaganda uning kuch
197
zanjiridagi kontaktlari elektr dvigatelni ulaydi, boshqarish zanjirida esa SV2
tugmachani blokirovkalaydi (to’sadi). SV1 tugmacha bosilib elektr dvigatel
uziladi, bu tugmacha yurgizib yuborgich chulg’ami manba zanjirini uzadi.
Elektr dvigatelni ortiqcha yuklanishlardan himoya qilish uchun KK1 va KK2
issiqlik relelaridan foydalaniladi, ularning isitish elementlari kuch zanjirining
ikkita fazasiga ulangan, kontaktlar esa yurgizib yuborgich chulg’ami manba
zanjiriga ulangan. Elektr dvigatel va boshqarish zanjirlari qisqa tutashuvdan
FU saqlagichlar yordamida himoya qilinadi. SA rubilnik manba (va
boshqarish zanjirlari)ni kuzatish hamda ta’minlash vaqtida uzib quyish uchun
mo’ljallangan. Neytrali erga ulangan uch fazali zanjirlarda boshqarish
zanjirlari 220V li faza kuchlari bilan ta’minlanadi.
6.16-rasm. Reversiv asinxron elektr dvigatelni boshqarishning prinsipial
elektr sxemasi.
Reversiv asinxron elektr dvigatel (6.16-rasm) uchta tugmacha orqali
boshqariladi: SV1 (‘To’xta’), SV2 (‘Olg’a’), SVZ (‘Orqaga’). SV2 tugmacha
bosilganda KM magnitli yurgizib yuborgich ulanib, u elektr dvigatelga
kuchlanish uzatadi. Elektr dvigatelning aylanish yo’nalishni o’zgartirish
uchun SV1 tugmachani bosish, keyin esa KM2 magnitli yurgizib yuborgichni
ulovchi SVZ tugmachani bosish lozim. Natijada kuch zanjiri fazalari ulanadi
198
va elektr dvigatel teskari yo’nalishda aylana boshlaydi. Uzuvchi KM1 va
KM2 blok – kontaktlarning foydalanishi reversiv magnitli yurgizib
yuborgichning ikkala chulg’amini bir vaqtda ulanish imkoniyatini yo’qotadi.
Elektr dvigatelni tarmoq manbaidan uzish uchun avtomatik QG’ uzgich
qurilmasi ko’zda tutilgan bo’lib, u elektr dvigatelni ortiqcha yuklanishlardan
va qisqa tutashuvdan himoya qiladi. Boshqarish zanjirida fazalararo
kuchlanish foydalanilgan.
6.17- rasm. Rostlovchi organning elektr yuritmasini boshqarish prinsipial
elektr sxemasi.
TJ avtomatlashtirishda elektr yuritkichli to’sqich va rostlovchi qurilmalar
(shiberlar, klapanlar, ventillar va boshqalar) dan foydalaniladi, ular uchun
Prinsipial elektr sxemalar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish sharoitlarida qo’lda
boshqarish ishlab chiqarish xonasidan ham (mahalliy), dispetcher punktidan
ham (masofadan turib boshqarish) nazarda tutilishi kerak. 6.17-rasmda
rostlovchi organning elektr yuritmasini ikki joydan boshqarish sxemasi
tasvirlangan. Boshqarish rejimi SA ni tanlash kalitining vaziyatini mahalliy (M)
va masofadan turib (D) boshqarish variantlari belgilaydi. Kalitning neytral holati
199
N harfi bilan belgilangan. Boshqarish
rejimini tanlash boshqarish punktidan
amalga oshiriladi.
Elektr yuritkichni ishga tushirishda
ulash mahalliy rejimda SVZ tugmacha
bilan,
masofadan
turib
boshqarish
rejimida SV4 tugmacha bilan amalga
oshiriladi.
KMT
magnitli
yurgizib
yuborgich ulovchi kontaktlari bilan ishga
tushirish tugmachalarini to’sadi va elektr
dvigatelni ulaydi, uzuvchi kontakt bilan
esa KM2 yurgizib yuborgich zanjirini
uzadi. To’sqich ‘ochiq’ holatiga etganda
KM1 yurgizib yuborgich SQ1 chetki
viklyuchatelning uzib – ulovchi kontakti
bilan uzilib, shu bilan bir vaqtda u NL1
signal lampasiga kuchlanish beradi –
‘ochiq’. Xato buyruqni o’zgartirish yoki
to’sqichni oraliq holatda to’xtatish uchun
SV1 va SV2 tugmachalar ko’zda tutilgan, ulardan biri ishlab chiqarish xonasida,
ikkinchisi boshqarish punktida o’rnatilgan. Rostlovchi organni yopish uchun
SV5 yoki SV6 tugmachalar bosiladi, ular KM2 yurgizib yuborgichni ishga
tushiradi. Rostlovchi organ yopilayotganda sxema tavsiflangandek ishlaydi.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirish tizimlariniyaratishda bir –
biridan tarkibi va ularning ayrim qismlarini tuzish usullari bo’yicha farq
qiluvchi turli signalizatsiya chizmalari o’rin olmoqda. Signalizatsiya
chizmasining eng ratsional tuzilgan variantini tanlashda uning konkret
sharoitda ishlashi, shuningdek, yorug’lik – signal apparaturasi va signalizatsiya
datchiklariga qo’yilgan texnikaviy talablarni e’tiborga olish kerak.
6.18-rasm Elektr dvigatel holatini
signalizatsiyalash sxemasi:
a) – bitta signal lampasi bilan; b) –
kontaktorning bitta bilok –
kontaktidan foydalanilgan ikkita
signal lampasi bilan; v) –
kontaktorning ikkita blok –
kontaktidan foydalanilgan ikkita
signal lampasi bilan
.
.
200
Ba’zi signalizatsiya chizmalarini ko’rib chiqaylik. 6.18-rasmda elektr
dvigatel holatining signalizatsiya chizmasi berilgan. Birinchi holda (6.18-rasm,
a) elektr dvigatelning ishga tushish signalizatsiyasi kontaktor (magnitli
yuritgich) K chulg’amiga parallel ulangan bitta chiroq HL1 orqali amalga
oshiriladi ayrim hollarda chiroq HL1 qo’shimcha qarshilik bilan ketma – ket
ulanadi. Bunday chizmada qo’shimcha blok – kontaktlar talab qilinmaydi, biroq
chiroqning kuyish ehtimoli ko’p bo’ladi.
Ikkinchi holda (6.18- rasm, b kontaktor K chulg’amiga parallel ulangan NL1
lampadan tashqari kontaktorning uzuvchi blok – kontakti bilan ulangan va elektr
dvigatelning uzilganini signalizatsiyalovchi NL2 lampa bor. Bunda istalgan
lampaning kuyishi noto’g’ri signal berishga olib kelmaydi.
6.18-rasm, v da keltirilgan NL1 va NL2 signalizatsiya lampalarining ulash
chizmasi kontaktor K bitta ulanuvchi va bitta uzuvchi blok kontaktlaridan
iborat. Agar blok – kontaktlar etmasa, u holda signalizatsiya lampalarini ulash
uchun kontaktorning blok – kontaktlarini ko’paytiruvchi oraliq relening
kontaktlaridan foydalanish mumkin.
| 