Boshqarish sistemalarining elementlari va qurilmalari

126 
Himoya apparatlari. 
Himoya apparatlari elektr zanjiri va unda ishlab turgan avtomatik sistema 
elementlari — mashina va mexanizmlarni ularda ro’y berishi mumkin bo’lgan 
zararli va xavfli rejimlardan saqlash uchun qo’llanadi. Elektr zanjirda 
uchraydigan qisqa tutashish, elektr yuritmalarning ‘o’ta yuklanish’ va tarmoq 
kuchlanishining nolga tushib qolishi kabi xodisalar zararli va xavfli rejimlardir. 
Bunday rejimlar sodir bo’lmasligi va o’z vaqtida bartaraf etilishini 
ta’minlaydigan himoya apparatlari sifatida eruvchan simli saqlagichlar, o’zgich 
avtomatlar, tok va issiklik relelarini, bloklash himoya sxemalarini ko’rsatish 
mumkin. 
Eruvchan saqlagich (ES) avtomatik boshqarish sistemasini elektr tarmori 
zanjiri va undagi elementlarni zanjirdagi qisqa tutashish oqibatida xosil 
bo’ladigan behad katta tok ta’siridan saklab qoladi. Qiska tutashish va bu holda 
elektr zanjirida xosil bo’ladigan behad katta tokning zararini quyidagi misoldan 
ko’rish mumkin. Faraz qilaylik, sexdagi elektr pechi tarmokda ulangan bo’lsin . 
Agar R
H
= 42 OM — elektr qizdirgichning qarshiligi; R
t
= 2 OM tarmoq 
zanjirining aktiv qarshiligi bo’lsa, normal rejimda tarmoq zanjiridan 
qizdirgichga o’tadigan tok kattaligi 
A
R
R
U
I
H
T
H
7
.
8
42
2
380





bo’ladi (tarmoq zanjirining reaktiv qarshiligi hisobga olinmaydi).Qizdirgich 
zanjirining ‘a’ nuqtasida qisqa tutashish yuz berganda R

O, tarmoq zanjiridan 
o’tadigan tok esa 
A
I
190
0
2
380



ga teng bo’ladi. Bu tok bir daqiqa ichida 
hamma tarmoq zanjirlarini kuydirib yuborishi, bunda tarmoq kuchlanishi juda 
xam kamayib nolga yaqinlashib qolishi natijasida sexdagi hamma elektr 
dvigatellar, butun sex ishdan to’xtab qolishi, sexga yoki zavodga katta iqtisodiy 
zarar etkazishi mumkin.Agar elektr qizdirgich zanjirida himoya apparati (ES) 
bo’lsa, bunday moddiy zararga yo’l qo’yilmaydi. Bu apparatdagi asosiy 

127 
kamchiliklar shuki, uning erib uzilgan simi yangi sim bilan almashtirib turiladi, 
apparat elektr zanjirini va undagi elementlarni fakat qisqa tutashish tokidan 
himoya qiladi. Mashina va mexanizmlarda bo’lishi mumkin bo’lgan o’ta 
yuklanish tokidan himoya qila olmaydi. Avtomatik boshqarish sistemalarining 
elektr zanjiri va undagi elementlarning ish davridagi yuklanishi berilgan 
nominal yuklanish mikdoridan xam ortsa, bu elementlar o’ta yuklangan 
bo’ladi.Agar qisqa tutashish toki element yoki tarmoqning nominal tokidan bir 
necha o’n marta katta bo’lsa, o’ta yuklanish toki elementning nominal tokidan 
20 - 50% gacha ortiq bo’ladi. O’ta yuklanish tokining zarari shundaki u elektr 
yuritmalarda stator va rotor chulg’amlarida yoki zanjir qismlarida qo’shimcha 
issiqlik ajralishini juda tezlashtirib yuboradi, natijada yuritmaning chulg’amlari 
va elektr zanjirining izolyasiyalari qurib emirila boshlaydi va tez ishdan chiqadi, 
b u esa katta avariyalarga sabab bo’lishi mumkin. 
Maksimal tok relesi. Elektr yuritmalar va elektrotexnik qurilmalarni boshkarish 
sistemalarini ularda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan qisqa tutashish va o’ta 
yuklanish tokidan saqlash uchun amalda elektromagnitli maksimal tok relesi va 
issiqlik relesidan foydalaniladi.
4.23- rasmda maksimal tok relesi tuzilishining sxemasi keltirilgan. Unda 
karama- qarshi yo’nalgan ikki kuch - prujina 4 bilan elektromagnitning tortish 
kuchi taqqoslanadi. Prujina kuchining mivdori 8 shkalada oldindan berilgan bo’-
ladi. Elektromagnit chulg’ami zanjiridagi real tok kattaligi elektromagnit 
maydon kuchini belgilaydi. 
Agar maydon kuchi F
em
zanjirda sodir bo’lgan qisqa tutashish yoki o’ta 
yuklanish sababli prujinaning kuchi F
pr
dan oshib ketsa, qo’zgaluvchi po’lat 
o’zak 3 o’z vali atrofida aylanib, o’ziga mexanik bog’langan Qo’zђaluvchi 
kontakt 5 ni so’rib, chiquvchi kontaktlar 6 ni ulaydi. Bu chiquvchi signal X
ch
boshkarish sistemasidagi elementlarni himoya qilish va-zifasini bajaradi. 

128 
Issiqlik relesi. Issiklik relesi elektrotexnik qurilma va elektr dvigatellarni 
o’ta yuklanish singari zararli rejimlardan saqlash uchun xizmat qiladi. 4.24- 
rasmda issiqlik relesi tuzilishining sxemasi ko’rsatilgan.
Bu rele asosan asinxron dvigatellarni o’ta yuklanishdan saqlash uchun 
qo’llanadi. Buning uchun dvigatelning ikki fazasiga ikkita issiklik relesi ulanadi. 
Relelarga kiruvchi signal dvigatelning faza toklari If xisoblanadi. Asinxron 
dvigatelning o’ta yuklanishi natijasida relening qizdirgichi 1 dan o’tgan tok I
f
4.23-rasm. Maksimal tok relesi: 
1— qo’zg’almas po’lat o’zak; 2— elektromagnit 
chulg’ami: 3— qo’zg’aluvchi po’lat o’zak; 4— prujina; 
5—suriluvchi kontaktlar; 6— qo’zg’almas kontaktlar; 
7— berilgan tok mikdorini shkalada o’rnatuvchi strelka; 
v— 
prujina 
kuchiga 
muvofiq 
belgilangan 
tok 
mikdorlariking shkalasi. 
4.24- rasm. Issiqlik relesi: 
1 — qizdiruvchi element; 2 — bimetall 
plastinka; 3 — richag sistemasi; 4 — 
kontaktlar jufti; 5 va 6 — prujinalar; 7 — 
rele kontaktlarini kayta ulovchi knopka. 
 
 
4.25- rasm. Avtomatik uzgich: 
a — avtomatning ulanish sxemasi; 
6—avtomatniig prinsipial (1 fazali) 
sxemasi. 

129 
qizdirgichda issiklik ajralishini oshirib yuboradi. Issiklik ta’sirida bimetall 
plastinka yukori tomonga karab egiladi va richag 3 ni bo’shatib yuboradi. 
Natijada kontakt juftlari 4 uzilib, reledan chiquvchi signal xosil bo’ladi. Bu 
signalni dvigatelning boshqarish zanjiriga ta’siri natijasida dvigatel ishlashdan 
to’xtaydi. 
Bimetall plastinka ikki turli metalldan yasalgan va bir-biriga parallel 
yopishtirilgan ikki plastinkadan iborat bo’lib, ularning issiklikdan kengayish 
koeffitsientlari har xil, ustki metallning cho’zilish (kengayish) koeffi-sienti 
pastkisinikidan bir necha marta kichikligi sababli bimetall plastinka issiqlik 
ta’sirida yuqoriga karab egiladi. 

Download 4,61 Mb.